Wp/dar/Дарганти

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | dar
Wp > dar > Дарганти

ДаргантиДагъистан Республикала минала халкьлизибад цабехI саби. Урусла литературализиб даргантас ва цархIилти дубурланти халкьлис «тавлинти» (тюрк. «ду­бурланти») яра «лезгинти» («дагъистанланти-дубурланти» ибси мягIна бухIнабуцили) бикIули къар­шибиркур. «Дарганти» ибси дев гIялимтани «дарг» (бухIнабси, къи­янси) ибсиличил бархбалсули саби.

Дарганти, дарган халкь
Баянти

Россия
589 азир (2010)

Къазахстан
790 адам (2009)

Къиргъизия
2,7 адам (1999)

Азербайжан
810 адам (2010)

'

Мез: Дарган мез

Дин: Бусурбанти

Гъамти халкь: Вулегуни, Лезгинти

Диаспора[edit | edit source]

Территория традиционного расселения даргинцев на Кавказе
Численность даргинцев на Кавказе по муниципальным образованиям по данным переписи 2010 г.

Адамти сияхIлизи кайснила ба­янти хIясибли, 2010-ибил дусли­зиб даргантала лугIи 589 азирличи абикилри. Дурусли буралли, Дагъ­истайзиб 490 азирцад дарганти леб, Ставропольла крайлизиб – 49 азирцад, Ростовла областьлизиб – 8 азирцад, Калмыкиялизиб – 7 азир­ цад… ва камси лугIи цархIилти ре­гионтазиб. Дарганти имцIаливан хIербирули саби Ахъушала, Лавашала, Хайдакьла, Сергокъалала, Дахада­евла районтазиб. ЦархIилти рай­онтазирра, буралли, Агъулла, Буй­накъскла, Гъунибла, Къарабудагъ­кентла ва гIурра чумал… дарган­тала шими къаршидиркур. Совет хIукуматла замана камти дарганти Къаякентла, Хасавюртла, Къизлар­ла, Ногъайла, Бабаюртла, Дербент­ла ва цархIилти районтази гечба­рибтири.

Тарихла бяхIяникад[edit | edit source]

ХIялумцIантала декIар-декIарти белкIани хIясибли, жявхIелила за­ мана дарганти, Дагъиста цархIилти миллатуначил барх Кавказла Ал­ баниялизи, гIур гунныбала пача­ лихълизи ва Хазарла каганатли­ зи кабурхули калунтири. 7-ибил даршдуслизиб, Дагъиста адамтачи гIярабуни чебухъунхIели, Хайдакь­ ла ва Шанданна халкь бахъхIи мутIигIхIебикIули, къаршили бургъу­ ли калунтири. Илди дусмазир сар­ ри даргала Хайдакь ва Зирихге­ ран (Кубачи) шимачила белкIани дакIудиубти. Абзурли даргантачи­ ла белкIани биалли, гIялимтани бу­ руливан, 12 ибил даршдуслизир дакIудиубтири. Дарга бикIуси шила адамтачи сунела гIяскарличил Ти­ мур ухIнаухънила анцIбукьличила буруси, 14 ибил даршдуслизиб белкIунси гIярабла жузлизиб, «дар­ ган» бикIуси дев бегIлара гьалаб къаршибиркули саби. 15-18-ибти даршдусмазиб, Дагъиста ванзурби дуцес или му­ задухъунти Турцияла ва Иранна гIяскуртачи къаршили бургъанти- ургаб даргантира лебтири. 16 ибил даршдуслизиб, дагъистан­ лантала Россияличил бархбасуни уржес дехIдихьибтири. Дагъистан Россиялизи каберхес гьалаб, дар­ гантала чумал шимала цалабик лертири, илдазибад бегIлара ха­ ласи Ахъуша-Дарга сабри, сунези­ ра ЦIудахъарла, Усишала, МухIела, МикIхIила ва ХIурхъила шими ка­ дурхути.

Россияличил барх[edit | edit source]

1813 ибил дуслизиб, Гюли­ станна вягIда хIясибли, Дагъиста мер-муса Россияличил цахIнадяхъибтири. Дахъалгъунти дар­ гала шими Даргала, Хайдакьла- Табасаранна, Темир-Хан-Шурала, Гъунибла, Кюрила округунази кадерхуртири. Граждан дургъбала замана бе­ логвардейцыбачи, хаслира — А. Деникинна гIяскарличи, къаршили бегIлара гьалаб дарганти дурабухъунтири ва 1919 ибил дуслизиб ГIяякьакьала къадалаб илди дар­ бадягъинбарибтири. Ил Дагъиста халкьла тарихлизирти бегIлара мягIничерти анцIбукьуназибад ца саби. ИтхIели бахъли аргъибтири па­ чала гIяскуртачи къаршили дурабухъунти революционерти-даргантала уми: ГI.Ахъушинский, М. ва ХI.ТIалхIят, ГI.Тахо-Годи, ГI.ГIусманов, Р.Нуров, ГI.Багъатыров, М.Къарабудагъов, Къ.Къараев ва цархIилти

Хозяйствола хIяракат[edit | edit source]

Дарганти жявхIелил имцIаливан хъумачиб, хIяйванти адилкьнилизиб, хъулир дирути хIянчилизиб бархибтири. Дубуртала районтазир курегала, кякянтала, бягIлила, гIинцбала, хъярбала, тIутIила унхъри дашахъутири. Дарганти-ургар дебали тIинтI­биуб бала, мегь, урцул, къаркъа пайдаладируси хIянчи. БусягIятла замана, дахъалгъунти шимазирти санигIятуни хъумартурли сари, ма­ сала: ГIяштила, Гъуладтила, КIишала, СутIбукIла, УргIерила шилизир сакьла (сукно) ваяхI дирули ахIен, цIудхърантани, дейбукIлантани, мулебкIантани ярагъ дирнила хIянчи бархьбатурли саби. Биал­ ра, чула бегIтала устадешличила хъумхIертутира камли ахIен. Куба­ чила адамтани мургьи-арцла ваяхI диру, хъярбуканти – мегьла ярагъ­ ла устни саби. Къуппакантани, гIяршикантани ва цIудхърантани кьапIни диру, СутIбукIлизир ва УллугIяялизир къаркъуби адилтIа.

ГIядатуни[edit | edit source]

Дубурла шимазиб имцIаливан ниъла-диъла беркала пайдала­ бирусири. БегIлара дигахъуси – хинкI. Держлизирад дигахъутири гьаруш, тIутIилизирад, варъализи­ рад дарибти держ ва цархIилти. Даргантала палтар чула гIядатуни хIясибли, декIар-декIарти сарри. Мурул адамтала имцIаливан гьарзаси хIева, хIябсур, чер­ кеска, мазала кабцлизирад да­ рибти яра варгьила хIякни, гу­ лила кьапIни. Хьунул адамта­ ла - гьарзати, декIар-декIарти някьишличилти палтар, халаси чаба-кIана, чутхъа. ЦацадехIти шимала адамтани бусягIятра чел­гьули сари илдигъунти палтар. Даргантала жамигIятуни ца­ладикили, союзуни алкIахъутири. Илди союзунала, ванзурбала, динна, хъалибаргла, букьурла шайчирти декIар-декIарти къал­ макъарла чебкад адамти Ахъ­ ушала кьадичи дугьабилзути­ ри. Адамти-ургарти, такьсирчи­ дешла шайчирти масъулти гIядат хIясибли шила халатазибад цали ирзутири. ГIядатуни хIясибли, букьур­ ла мас мурул адамлисцун сабри бедлугуси. ШаригIят хIясибли, хьунул адамлис ил масла камси бутIа сабри бедлугуси.

Байрумти[edit | edit source]

БегIлара мягIничебсилизи буйгIусири ХъубяхIрумала бай­рам. ГIяхIси сабухъ бакIахъес ба­гьандан ил бархIи дахъал декIар-декIарти далдуцуни дурадуркIутири. Буралли, гьаннара дахъ­алгъунти шимазиб ил байрам дурабуркIу. Динна шайчирти бай­румтазирад дегIлара дигахъу­ти сарри Дуббуцарла ва Кьурбан байрумти.

Хъалибарг[edit | edit source]

Хъалибаргуни тухумтази цала­ диркутири. Магьар шаригIят хIясибли (Со­ вет хIукуматла замана – дигIяна­ ли) дирхьутири. ИмцIаливан тухумти-ургар дирхьутири. ДекIарбикнира шаригIят хIясибли дурабуркIусири. Гьала-гьала сукни аркьути­ ри, вягIдалабирутири, гIур рурси уриркьусири. Магьар гелешмеш­ личил ва цIикурила дудешличил (яра дудешла гъамси мурул адам­ личил) кьадини дирхьутири

Культура(маданият)[edit | edit source]

Даргантала культура декIар- декIарти пагьмуртачил мурхь­ си саби. Хаслира, декоративное- прикладное искусствола, далуй­ ти дучIнила, макьамти дирхъ­ нила, делхъ дирнила, назмурта­ ла шайчир дахъал мягIничерти сархибдешуни диуб. Илди-ургар имцIали машгьуртири игитуначи­ ла буралаби, бакьалаби, хабурти, дигайличила далуйти, дукелцIила произведениеби. Илдигъунти произведениеби цаладирхъули машгьурбиубтири: ГIямарла Ба­тирай, Сукъур Кьурбан, Мунги ГIяхIмад; Совет хIукуматла замана: ГIязиз Иминагаев, Рабадан Нуров, ГIяхIмадхан Абу-Бакар, Рашид Рашидов, Амир Гъази, МяхIяммад-Расул, Сулайбан Рабада­ нов, Газимбег БяхIяндов. Дарганти-ургаб ислам 14 ибил даршдуслизиб тIинтIбиубсири. Медицинализир востокла ме­ дицинала, халкьла медицинала къиликъуни лертири. Дарганти- ургаб бегIлара машгьурти тух­ турти сабри: Бутривадси МуртазагIяли, сайра урусла урибси тух­ тур Пироговличил варх узули ка­ лунси; ХIурхъивадси Таймаз, Ахъ­ ушавадси Давуд-ХIяжи, уркухъан ГIялисултIан-хIяжи, Хажалмахьи­ лизивадси МяхIяммад-ХIяжи. Спортлизир машгьуртири ха­ ласи къаркъа ахъбурцнила, иргь­ нила, дуцIла, тIяхIбикIнила, цали­ чил ца хункIачил бирхIнила, му­ шулвашнила жураби. Дарганти – дебали пагьмучебти адамти саби. БусягIят дахъалгъунти шимазир гIядатла культурала цен­ трти, музыкала школаби тIашли сари. Фольклорла ансамбльтира лер: «Махарш», «Дубурлан», «Ха­ зар», «Ахъуша», «МикIхIи», «Урка­ рахъ», «Гъуладти» ва цархIилти. Совет хIукуматла ва илис гIергъиси замана даргантас чула экономика, багьуди, медицина, куль­ тура гIяхIил гьалабяхI арбукес имканбакIиб. Масала, 20-ибил даршдуслизиб бахъалгъунти дар­ ганти гIилмуртала шайчир чула багьуди ва устадеш чедаахъиб. Илди сабри: Б.ТалхIят, Х.Амирханов, М.СягIидов, У.ТIалхIят, М.ГIябдуллаев, Д.ТалхIят, З.ГIяб­дуллаев, узби М.-Н. ва М.-З.ГIусмановхъали, М.Агларханов, узби М. ва М.-З.Вагьабовхъали, М.-С. Умаханов ва бахъал цархIилти. БусягIятра даргантала культу­ ра гьалабяхI башули саби.