Jump to content

Wp/dar/Къумукъланти

From Wikimedia Incubator
< Wp | dar
Wp > dar > Къумукъланти

Къумукъланти — Дагъистайзиб хIербирути минала адамти саби. Чячянти къумукълантас гъумки бикIули саби, кIарахъанти — лъарагIал, дарганти биалли — диркьаланти "жяндарти".

Къумукъланти Северный Кавказлизиб, тюркла миллатла адамтала ургаб лугIилашал бегIлара бахъал саби. Дагъистайзиб 432 азир къумукълан хIербирули леб. 1897 ибил дусличибад бехIбихьили, 2010-ибил дусличи бикайчи, илди халкьла лугIи урегнали имцIабиуб. Илди хIер­би­рули саби урхьула дубаначирти диркьти мер-мусаличиб. Им­цIаливан, илди верхIел районнизиб мерлабиубли саби — Бабаюртла, Хасавюртла, Къумторкъалала, Буйнакъскла, Къарабудахкентла, Къаякентла, Къизилюртла ва кам-гьамти Хайдакьла районтазибра.

Бахъалгъунти къумукъланти хIербирули саби МяхIяч­къа­лализиб, Буйнакъсклизиб, Хасавюртлизиб. Рес­пуб­ли­кала дура, Россияла регионтази 70 азирцад къумукълан гечбиубли саби. Илди леб Чечняла Республикала Гудермесла ва Грозненский районтазиб — 12 азир адам, Северная Осетия-Аланияла Моздокла районнизиб — 16 азир адам, Волгоградла областьлизиб, Кабардино-Балкариялизиб, Калмыкияла ва Краснодарла крайлизиб — 0,9-0,6 азир адам хIясибли. Къумукъланти хIербирули леб Турциялизиб, Иорданиялизиб, Казахс­таннизиб, Украинализиб, Узбекстаннизиб, Туркме­нис­таннизиб, Азербайджанна республикализиб ва цархIилти дурала улкназибра.

Халкь акIнила тарих Къумукълантала тарих, цархIилти Дагъиста халкьа­начил барх, дебали чебетаахъили бяркъурли саби викIес хIейрар. Дебали дахъал, бикIуливан «цIуба дамкъни», жаваб агарти суалти кавлули сари ил масъалала хIекьлизир. Къумукъланти Дагъиста ванзаличи чинад-биалра бакIибтирив, яра цархIилти миллатунала адамти кьяйда жявти дусмазибал хIербирули лебтирив? Ил суалра жаваб агарли кавлули саби. Къумукълантала миллат, кипча­кунала мезличил пайдалабикIути, 7-13 ибил даршдусли­хъуназиб бетаурси саби или бурули саби гIялимтани. ХIукумат кабилзнила лишанти Таркила шамхалство, Мехтулинское ханство, Брагунское княжество, Хайдакьла уцмийство акIниличил дархдаси сари. МягIничебсили ва кьад­ри­чебсили бетаурсири итди дус­мазиб Таркила шамхалство. Цар­хIилти къумукълан­танира дубурлантала халатанира Таркила шамхалла хIурматбирусири.

Къумукълантала бузери Къумукълантала бекIли­биуб­си хIянчи жявти замун­та­чибад бехIбихьили ванза бузахъни сабри. АнкIи делгIни ва илди дашахъниличи илдани халаси пикри бяхIчи­иу­си­ри. ХIяйван-къача ва маза-мас адилкьнира­ бел­гиси хIянчи сабри илдала­. Ши­мазибти къумукълантани унхъри, тIутила галгуби­ удалтули ва харбузуни-къа­ба­­къу­ни дашахъули хIянчи дирулри.

БекIахъудила культура Къумукъланти имцIаливан шимазиб хIербирутири. Къумукълантала ванзаличир гьалабла заманала шагьурти лерниличилара бурули саби (Семендер, Беленджер, Таргъу, Эндери). Илдала мерличир гьанна МяхIячкъала, Буйнакъск, Хасавюрт мерладиубли сари. Мурул адамла палтар сарри хIева, шалбар. ХIевала чеди челгьусири бешмет (къаптал). Бешметла чеди биалли — черкеска (чепкен). Янила замана биалли, лерилра палтарла чедибад гулбазибад барибси хIяка челгьусири. Заблизибад, дягIлизибад ва бугIярдешлизибад мяхIкамбиэс илдани варгьира пайдалабирусири. Мурул адамтала дабри: чакма (этик, маси), чары­ку­ни, башмакъуни, калушуни. Хьунул адамтала палтар: гIеркъати хIевни, дягIути шалбурти, чедирад челгьути кIанби (арсар, къабалай). Хьунул адамтала дабри: балализирад дарибти динди, чувякуни, башмакъуни, кабцлизирад дарибти калушуни. Мурул адамталаван ахIи, илди жагати дирутири. БекIличиб хьунул адамтани чутхъара бихусири. Къумукълантала хьунул адамти Дагъистайзиб бизити хурегуни дарес балутази халбирути саби. Илдани дирути берклуми: хинкIи, (декIар-декIарти журала), шорпа, чуду, чудни-хинкIи, долма, пулав, чIишлик, къуймакъ, къувурма, чилав, тахана, гьалива ва цархIилтира.

ЖамигIятла ва хъалибаргла гIямру 19 ибил даршдуслихъ ба­кIай­чи къумукълантала тухум­лизир (тайпа, къавум, жинс) дебали мягI­ничерти дарсдешуни кадикибтири. Тухумлизи кабурхутири лебилра узи-урши — 100-150 адам (чIянкIли дудешла шайзибад). Халаси хIурматбирули саби къумукълантани гIяхIлала. ЦархIил хъалибарглизиб акIубти дурхIни абилкьнира бузахъусири къумукълантани. 19 ибил даршдуслихълизиб 25-30 адамлизибад цала­ди­кибти хъалибаргуназиб хIербирутири илди. Жинсли­зив­си гIямрули халасигъуна мурул адамличи лебилра лехI­ир­хъутири. Амма сегъуна-биалра мягIничебси гIямрула суал арзес хIяжатбикибхIели, лебилра адамтира цала­би­ки­ли хIукму дурайсусири. ХъалицIа дурцни ва мурул-хьунул декIарбиркни ша­­ригIятли кадизахъурти гIя­да­ту­ни хIясибли ирзутири. 15-16 дус биубхIели, дурхIни хъай­чикабалтутири. Рурсила бегIтачи уршила бегIтани чула жинслизивси хIурматла адам-вакил (арачи) урхьусири. Илала гIергъи сукникьянаби (гелечилер) бурхьутири. Уршила бегIтани рурси уриркьухIели, мас (калым) бедес хIяжатсири. Калым кIел бутIаличи буртIусири: ца бутIа-бегIтас, ца бутIа биалли — русилис ваяхI асес. Илала дурабадра, муруй арц кадихьес хIяжаттири хьунуйзивад декIарикалли яра хапли мурул вебкIалли, хъалибарглис кумекли диахъес. Мекъличи лебилра шанти жибирутири. Гелешмеш-уршили юлдашла юртлизиб гъамти юлдашуначил шадлихъ бирусири. ГIямрулизир къаршидиркути анцI­букьуни бекIдарес къуму­кълантани гIядатунира шари­гIят­­ра дузахъутири.

Дин бузахъни 8-12 ибил даршдуслихълизиб къумукълантачиб бусурман (сун­нитунала) дин тIинтIбиуб­сири. Бусурман дин бакIайчи биалли христианствора иудаизмра дузахъули лертири. БерхIилис, Бацлис, Ванзалис, Шиннис булгули буили саби къумукъланти чедир гьандушибти динани дакIайчи. Халкьла мухIлила пагьмули акIахъубти дебали дахъал хабурти, далуйти, буралаби-багьираби лер къумукълан­тала. Илдала фольклорла игитуни саби Айгъази, Зоруш, ГIябдулла, Элдаруш ва цархIилти. Къумукълантала литература 14-15-ибти даршдусмазиб акIубсири. Ил дебали гьалабяхI арбякьун чIянкIли 18-19 ибил даршдуслихълизиб. Ил манзилла машгьурти поэтуни сабри А.Кьакьашурилан, Ирчи Къазакъ, М-Э.ГIусбанов, А.-Г.Ибрагьимов. Революция биэс гьаларти дусмазиб къумукълантала литературализиб бузутири Н. ва З.Батирмурзаевхъали, Т.Б.Бей­бу­латов, А.Акаев, М.ГIялибеков, К.Жамалудин. Дагъиста советская литературализи халаси пай каби­хьиб ГI-П.Са­лаватовли, Ю.Ге­реевли, ГI.Мя­­хIя­ммадовли, Б.Асте­ми­ровли. Къумукълантала театр 1939 ибил дуслизиб акIахъуб­сири. Театрлизиб бузули калунтири машгьурти Дагъиста ва СССР-ла гIяртистуни Б.Му­ра­дова, А.Карумов, Т.ХIя­жиев, Г.Рус­тамов, С.Мурадова, И.Ка­зиев ва цархIилти.

Спорт Дунъяличиб машгьурбиубтири циркла гIяртист ва хабарла мушлукья ГIяли-Къилич Хасаев, Казанищелизивси Сали Сулайбан, ГI.Казбек, азадли мушулбашнила Олимпийский чемпионти Н. ва А.Насруллаевхъали, С.АбсягIидов, М.-ХI.Абушев, ушу-саньдала дунъяла чемпион З.ХIяйдарбеков, ушу-таоула Европала хIяйна чемпион Жамал Ажигирей.

ГIилму Революция кабизес гьалаб машгьурбиубти тухтурти сабри къумукълантала Ю.Клычев ва Т.Бамматов. Советский замана биалли, СССР-ла АМН-ла член-коррес­пондент Аскерхановличибад бехIбихьили, дебали бахъал адамти медицинала гIилмуртала доктортира кандида­тунира бетаурли бузутири. ГьандуршехIе гIурра машгьурти гIялимтала уми: Мужаеттдин Хангишиев — самолётуни дируси конструктор, Мурад Къапланов-космосла техникала халалгъуна спе­ци­алист; Яшар Айдемир — Калифорнияла университетла профессор, урибси физик; С.Ш.ХIяжиев — этнограф; Н.А.ГIялиев — шила хозяйствола гIилмуртала доктор, Социалист Бузерила Игит. Граждан дургъбала замана цабехIличи цабехI къаршили бургъутири У.Буйнакъский, Ж.Къор­къмасов, Г.Бамматов, Н.Тар­­ковский, С.Казбеков, З.Ба­тир­мурзаев. ЧебяхIси ВатIа дургъбала замана 100 азирцад адам дургъбази арбякьунтири. Шел бургъанти Советский Союзла Игитуни бетауртири (А.Я.ГIябдуллаев, Ю.А.Ака­вов, И.А.Бийбулатов, Э.Б.Жу­магулов, И.К.СултIанов). А.И.ИсмягIиловли биалли, кIел сунела юлдашличил барх Берлиннизиб рейхстагличи Чедибдешла байрахъ катIунсири.