Wp/cak/Ri q'ijul

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | cak
Wp > cak > Ri q'ijul

Q’IJUL CLÁSICO

Ri q’ijul Clásico chupan ri q’ijul ri’ ri k’ot xkib’än pa a’b’äj k’o kirajilab’äl q’ij, xkikusaj ri Choltun cholq’ij. Ri q’ijul Clásico kan xkisamajij k’ïy chuqa enïm nuk’ulen, k’ïy tz’ib’anïk chirir ri k’ot, ri k’utïk chirij ri samajixïk chin ri ch’ob’oj chuqa’ chirij ri ch’owen, pa taq ruwäch ulew ri ek’o  pa chuxe’qa k’a pa ruqajib’al kaq’iq’. Ri taq ch’ob’ chupan ri q’ijuj Clásicomaya’, rima’ k’ïy toq saqamaq’il tinamït xk’ib’än k’ïy achilab’il ütz chuqa’ ri man e’utz ta. Chupan ri manaxel toq tinamït ek’o chupan jun 50 000 a 120 mil winaqi’. Kijunuman kik’in ri juk’an toq ya’ toq tinamït.

Chupan ri Clasica jukumaj, ri toq tinamït maya’ xkajo ta xkib’än kitinamït achi’el ri Teotihuacan k’a kela’ Mexico. Chupan ri juna’ waqxaqk’al waqxaqlajuj ri Teotihuacan xuya’ rutzij chupan ri  Tikal rik’in juley chik toq tinamït, xuyankan jun kichampomal chuqa’ xuya’ kan  jun rachalal. Chi ri’ xalex chuqa’ xuk’waj rub’ey ri tinamït ri Siyaj k’ak’ ja ri’ xalex k’in ri q’aq’, rija’ xapon pa Tikal toq waqxaqk’al waqxaqlajuj toq nab’ey xalex ri ajaw Jésus, to ri ixel richin ri Tikal, chak Tok Ich’aak nab’ey xkäm ri q’ij ri’. jari’ xub’än chi k’ïy oyowal xetz’ukutej, toq xik’o jun juna’ ri SIyak K’ak’ xutz’ jun ochoch richin ri ixel Yax Nuun Ayiin nab’ey. ja ri’ xok toq ri k’ak’a champomal richin Tikal xutz’uk pe ri ri’ tinamïk ja’el nïm chuqa’ jari’ k’o k’ïy ruchuq’a ke la’ pa ruwäch ulew ri ek’o chuxe’.

Ja ri’ tinamït ri nujunumaj ri’ rik’in ri Tikal ja ri’ Kalakmul, ri Kalakmul ri junchik tinamït janila’ k’ïy ruhu’q’a ke la  Petén. Chi eka’i’ k’ïy taq tinamïk xek’oje pa kiq’a’. Xaxe’ ri toq tinamït ri ri’ yech’ayon janta pe’ ri ri’ jub’än chi k’o ruq’ij ri ramaj xenimer chuqa’ k’ixk’a.


Chuqan ri juna’ juq'o julajk'al b'eleje' ri Balaj Chan K’awiil, rajk’wal ri ixel Kinich Muwaan Jol Rukan, xekiteq richin nutikirisaj jun tinamït rub’i Ka’i Ch’ajomab’äl ke la’ Petexbatun, richin ri kalakmul xk’oje ta näj. Par juk’al wimeq xk’oje’ pa ruxik’in ru nimal kela’ Tikal. Chupan ri juna’ 648 d, C. ri ixel Yuknoom Ch’een rekan richin ri Kalakmul xu chäp ri Balaj Chan K’awiil. Ri Yuknoom Ch’een rukan xuyakan ri Balaj Can K’awiil pa ka’i ch’ajomab’äl. To xok jun rach’alal ri Kalakmul.


K’a uchi nipe’ ri kaq’eq’ ri etinamït maya’, ri Copán jari’ ri tinamït janila’ ruq’ij kan okel. Ri chinamït richin ri q’ijul clásico xe’alex pe’ pa juq’o juk’al waqi’ ruma’ K’inich yax k’uk’ mo’.  Ri kak’a ixel xk’oje’ k’ïy ruchuq’a kik’in Petén chuqa’ Teotihuacan. Ri Copán  xuri’il jun nïm b’anob’äl chirij ri b’anob’äl chuqa’ k’in ri na’ojil samaj pa ruchampomal ri Uaxaclajuun Ub’aah K’awiil. Rija’ xalex rixelal pa juq’o lajk’al wolajuj k’a pa juq’o wak’al waqxaqlajuj. Po rutinamït xk’ix ri, toq ri ixel K’ak’ Tiliw Chan Yopaat ri chin Quiriwa’, hi ri’ kamixex xkelasaj ruwi’ chikiwäch ri winaqi’. K’o nikib’ij chi ri xik’ope’ chuqa’ rumaq ri Kalakmul, richin keri’ nikib’än me’uchuq’a  che ri Tikal.

Chupan ri q'ijul Clásico ri b'anob'äl maya' janila' jun nïn retamab'äl xk'oje'.
Calakmul chuqa' Tikal janila' nïm ri kitinamÏt, ri kuchuq'a ri ketamab'äl.

Ri Palenke rik’in ri Q’eq Ab’äj chi eka’i’ janila’ uchuq’a kitinamït kela’ pa raqän ya’ ri Usimacinta. Ri ruwäch ulew ri ek’o k’a paruwi’ ri Kaminal juyu’, ri ri’ jun yan chik tinamït janila’ nïm ruwäch ri juna’ wolajk’al d. C. Pa releb’al q’ij ri ruwäch ulew maya’, ri tinamït nïm ruk’ojlem ri Coba’. Po keri’  ri pa li’an ulew pa tabasqueña, ri tinamït okel jari’ Comalcalco pa juq’o  wolajk’al pa a. C. keri’ chuqa’ ri jay eb’anun rik’in ab’äj tzakon, etz’jb’än rik’in jun ruya’ t’ot’ tzokon, ruma’ manäq ab’äj ta. Ri Comalcalco okel richin ri k’ayinïk chuqa’ richin ri tikik kakaw. Ri kakaw xukusex achi’el pwäq ruma’ pa maya’ b’anob’äl chuqa’ pa Mesomérica por keri’ xech’akatäj xekäm pa ruq’a ri Tortuguero pa juq’o kab’ajk’al b’eleje’ d. C. toq xekamisäx pa oyowal pa k’eyewal.

(wikepedia, 2021)