Wp/cak/Q’IJUL PRECLASICO (c. 2000 a. C.-250 d. C.)

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | cak
Wp > cak > Q’IJUL PRECLASICO (c. 2000 a. C.-250 d. C.)
re jun läq

Ri maya’ winäq xek'iyib'äl runab’ey winaqirem chupam ri q’ijul preclásico. Ri maya’ mejamel ri Aguada Fenix pa mexico rurajilab'alq'ij pa 1,000 a. C. xeya'ik achi’el rik’in ri maya’ tinamït ojer, chuqa’ nuya’ ruretal xak richin ri maya’ winaqirem chi rij ri ojer winäq achi’el ri chikopi’ k’a ri’ xetikirisaj jun k’ak’a k’aslem, chuqa’ jun tikirisanem richin ri nuk’ulem ruma ri’ maya’ tinamït, ri ulew k’o k’ïy inup pa iximulew k’o chupam ri juna’ 950 a. C. chuqa’ Belice k’o ruq’ijul sutin pa 900 a. C.

Ri ya’ïk xek’oje chi ri juna’ 800 a. C. pa Soconusco perulew chi rij ri ch’uch’uj taq’aj, chuqa’ ri maya’ winäq xetïk yan jalajöj rikilal achi’el ri ixim, kinäq’, k’um chuqa’ ik. Re jun q’ijul re xek’oje k’ïj tinamït ruma ri’ xalex ri taq amaq’ richin ri maya’ winäq xek’oje kan pa jun k'ojolib'äl chuqa’ xoqa ri na’ojil rik’in ch’ab’äq richin wachib’äl achi’el ri xot, läq chuqa’ b’ojo’y.

re jun nïm tinamït rub'i Tikal

Chupam rusutil q’ijul, ri taq ko’öl k'ojlib'äl xek’ïy chuqa’  xek'exwachin tinamital. Nakbé, k’o pa jun tinamital rub’i Petén, iximulew, la tinamital la’ ojer ojer kan pa qajnäq ulew. rub'anikil ri cholch'akul nima’q richin Nakbé xetz’ib’aj pa juna’ 750 a. C. riqajnäq ulew k’o pa releb'al kaq'ïq' chi la’ Yucatán xek’oje k’ïy winäq pa rusutil q’ijul. Chi juna’ 400 a. C., ri nab’ey maya’ chanpomanel xkib’än che'ab'äj. Jun tz’ibanïk k'iyib'anem xerokisan yan pa Petén pa ok’ala’ III a. C. chupam ri preclásico tardío, ri nïm tinamït El Mirador xek’ïy k’a ke la q’i’oj jun rik'onem naqanel 16 km². Majun na nïm achi’el El Mirador, Tikal jun tinamït nïm ruq’ij chupam ri juna’ 350 a. C.

Pa raqän ulew, Kaminaljuyu’ xel achi’el jun ruk’u’x chi rij ri preclásico tardío. Takalik abaj chuqa’ chocolá re ka’i’ re nïm tinamït ruq’ij pa ch’uch’uj taq’aj, chuqa’ Komchén xek’ïy k’a chuqa’ jalon richin jun k’atz’inel k'ojlib'äl pa releb'al kaq'ïq’ Yucatan. Ri rukotz'ijal b'anob'äl pa Preclásico Tardío tojtob’äl jun k’ulu’m pa ok'ala' I d. C., chuqa ke ri’ k’ïy nïm tinamït rik’in ruq'ijul xe’ok tolan; majun wetaman achike ruma xek’ulu’m.