Ibunọ (òrere si Ibenọ mè Ibọnọ) ìre ge me lek ebi kè mkpulu-ija ìkukup me emen ama-mkpulu ile Akwa Ibom. Mîkige erieen̄ kiban̄ me esese oniin̄: mkpulu ido Naijiria eriọọn̄ ema kire Ibenọ; ebi ìkirọ ǹwèek òfolek esese usem eriọọn̄ ema kire Ibinọ (ubọk geelek îrebe ke ema kpebọkọ eya itap); ebi Obolo ekigwen ema Ifộn mè Ibunọ; sà ema ekigwen lek kiban̄ Ibọnọ. Ema ere ge me lek ebi Obolo ìkup me ujọn̄ọ ere.^[1]

Ere Îkupbe

Ibunọ ìkup me agan̄ osiki me ido Naijiria mè iyaka ikup me agan̄ mbum-ura me lek Okwaan̄ Kwa Ibo mè ikup si me utut agan̄ oron ngala me Ebon Okwaan̄ Naija. Mkpulu-ija go okup ikana ọmọ: Me agan̄ ichep-ura, Obolo agan̄ Mbum-ura; me agan̄ inyọn̄, Eket mè Onna; me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Esit Eket; me agan̄ mbum-ura, Ọrọn mè Mbo; sà Emen-awaji Atilantik okana ọmọ me agan̄ osiki.

Ukot Mbọm

Achubọk ukot mbọm kiban̄ ìre ọkọ mun̄. Lek-okpoon̄ kiban̄ ojọn̄ọ ijọn̄ ichit me otutuuk ebi kè lek-okpoon̄ me Afirika agan̄ ichep-ura. Ema ekisi irin̄, ire, mîyaka ikiwop uko mè ikinyam ewe si. Ibunọ ìre ge me lek ama mbọm-mun̄ òmimin ichit me ido Naijiria. Achubọk inyinyi-òrom òkukup me Ibunọ ìre aran̄-ijọn̄ mè afo [gas]. Eya orọ uwu-ikwaan̄ Mobil eyi Kwa Ibo okupbe me ama ya.

Asabọn Ama

Asabọn ama ìkukup me Ibunọ ìre:

Upenekan̄ (òrere ama ibot kiban̄)
Iwuoachan̄ (ama ewe ile kiban̄ okupbe)
Mkpanak (eriọọn̄be si kire Ama ilile; uwu-ikwaan̄ irọkọ-aran̄ Mobil ìkup me ere keya)
Ọkọrọ-utip (eriọọn̄be si kire Oka Ama – îkup karake akat)
Inua Eyiet Ikọt (òkorere ama ibot mgbọ ema ekupbe me irak mkpulu Ibenọ-Edọ)
Iwuokpom
Iwuokpom Opolom
Opolom (òrere Ibot Obolo)
Ntafit (mè iyaka ire Ntafre)
Ikọt Inwan̄
Atabrikan̄
Akata
Atia
Itio Esek
Idun̄ Abasi Okure
Itak Abasi
Itak Idim Nne Ekpe
Itak Idim Ukpa
Itak Ifa
Ndito Eka Ipa
Ọkọmita
Okposo I
Okposo II
Esuk Idim Ekeme
Esuk Idim Akwaga (Nta Ikan̄)
mè ofifi.

Mkpulu

Mkpulu ido Naijria erọ inyi Ibunọ inikana ire mkpulu-ija me lek kan̄ me òso usen ini me Disemba 1996. Ikeya ke ebi Ibunọ enikikpulu lek kiban̄. Sabum mgbọ ya, ema egbaan̄ ikup me mkpulu-ija Eket, mè inikana inin̄ me irak Ibenọ-Edọ (eyi Inua Eyiet Ikọt orebe ama ibot), mè inikana inin̄ me Ukwọ-Ibọnọ (eyi ama ibot okorebe Ukwọ). Mgbọ keyi ema ekekebe me lek kiban̄, Upenekan̄ ore ama ibot kiban̄.

Usem

Ebi Ibunọ ekitumu usem Ibunọ eyi òsasa sọntiik inu ibet lek usem Efik-Ibibio. Ebi ichen ìnan̄a me esese esese ama-mkpulu ile me Naijiria mè ebi ìnan̄a me esese esese ama mkpulu-ija me Akwa Ibom eba me Ibunọ. Mije keya, isan̄a me lek usem Ibunọ, mêkọt inọ ebi ene ektumu usem Obolo, Ọrọn mè Ibibio; mè inọ ene inen mè inen ekitumu usem Yoruba mè usem Igbo.

Ibunọ ore adasi ere ebi ikọ Awaji ìnanan̄a me ido Sikọtilan edabisi itoon̄ uji me ido Naijiria (me emen akọp mè senturi onaan̄ge). Samien Alikisenda Bill osa Ntitiin̄ Qua Iboe inu inichili me Ibunọ me emen acha 1881, mè isa me ikeya ibene me Ibunọ isa ikọ Awaji inene inyọn̄ ijọn̄ me Naijiria.

Nrọnnye

↑ Ejituwu M.C. An Outline of Obolo (Andoni) History in Modern Times. p. 7-20. University of Port Harcourt, Nigeria

[1] Ejituwu M.C. An Outline of Obolo (Andoni) History in Modern Times. p. 7-20. University of Port Harcourt, Nigeria

[1]