Wb/skr/فعل دا بیان

جامع سرائیکی قواعد

یارواں بھانگا

فعل دا بیان

تعریف:

i فعل او لفظ ہوندے جئیں کنوںکہیں شے دا ہوئوݨ یا کہیں کم دا تھیوݨ ظاہر تھیوے۔

(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق 104)

ii فعل عربی دا لفظ ہے۔ فعل دا معنی ہے کم۔ گرائمر وچ فعل اونہہ کلمے کوں آکھیا وَیندے جئیںکنوں کہیں کم داکرݨ،

تھیوݨ یا سہݨ ظاہر تھیوے ۔ جیویں جو اسلم خط لکھیا ، روٹی پک گئیٖ ہے۔ ٹھڈ لڳدی پئی ہے۔ انھاں جُملیاں وچ لکھیا کم دے کرݨ کوں، پک گئیٖ ہے کم دے تھیوݨ کوں تے لڳدی پئی ہے۔ سہݨ کون ظاہر کریندن۔ ایں ڳالھوں ایہ فعل ہن۔

(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 38)

iii اہجئیں لفظ جنھاں کنوں کئیں کم دا کرݨ ، تھیوݨ یا سہݨ ظاہر تھیوے۔ اتے اوندے وچ ترے زمانیاں (پچھوال ،  اڄوال تے

اڳوال) وچوں کئی ہک زمانہ ہووے ۔ جیویں آندا پئے، لکھیا ہِس۔ آسی ، آکھیوس تے لکھئُیس وغیرہ۔

(سرائیکی مصادر از شوکت مغل 17)

iv فعل وہ ہے کہ جس میں کام کا کرنا تین زمانوں (ماضی ، حال ، مستقبل ) میں سے کسی ایک زمانے کے ساتھ پایا جائے۔

جس فعل میں زمانہ نہیں ہو گا وہ اسم ہوگا۔ جیسے لکھݨ ، پڑھݨ، تے کھاوݨ وغیرہ (جو کہ مصادر ہیں) فعل نہیں ہیں بلکہ اسم ہیں۔                    (نخلستان قواعد از محمد بشیر احمد ظامی بہاولپور 78)

v فعل اوہو لفظ ہوندے جئیں وچوں کہیں کم دے کرݨ یا ٻئے آدمی یا شے تو تھیوݨ یا ہووݨ دے معنی نکلِن۔

(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 196)(ترجمہ)

vi فعل وہ کلمہ ہے کہ جس سے کسی کام کا کرنا یا ہونا زمانے کے تعلق کے ساتھ پایا جائے۔  (نادر القواعد از مولوی محمد عبداللہ 50)

vii جملے میں فعل کی اتنی ہی اہمیت ہے جتنی کہ اسم کی، فعل سے عمل کی ترجمانی ہوتی ہے۔ معنوی اصطلاح ’’عمل‘‘اور

قواعدی اصطلاح’’ فعل‘‘میں مطابقت پیدا کی جا سکتی ہے۔ فعل جہاں عمل کو ظاہر کرتا ہے۔ جیسے ـ’’احمد کھا رہا ہے‘‘وہیں حالت کی بھی ترجمانی کرتا ہے۔ جیسے ’’احمد سوتا ہے‘‘اور اس سے تسلسل کار کا بھی اظہار ہوتا ہے۔ جیسے ’’پھول کھلتے ہیں‘‘ہر جملہ کسی نہ کسی صورت حال کا جزواً یا کاملاً ترجمانی کرتا ہے۔ اسم اس ترجمانی کے لیے مواد مہیا کرتا ہے ۔ مگر فعل صورت حال میں جان ڈال دیتاہے۔ ا س لیے فعل جملے کا حیات بخش عنصر ہوتا ہے۔ فعل سے وقت کا اظہار بھی ہو تا ہے ۔ لہٰذا وقت کی ترجمانی ’’فعل‘‘کا زمانہ کہلاتا ہے۔    (نئی اردو قواعد از عصمت جاوید صفحہ نمبر46)

viii فعل وہ لفظ ہے جو گزشتہ حال اور مستقبل میں کسی کام کے ہونے یا کسی حالت کے ظاہر ہونے پر دلالت کر تا ہے ۔

(بنیادی اردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ نمبر119)

فعل دے متعلق اُتے پیش کیتئیں گئیں ماہرین لسانیات دیں مختلف تعریفیں کنِ نِتر کے اے ڳالھ سامݨے آگئی ئِ جو کہیں جملے ئِ چ فعل دی اتنی ای اہمیت ہوندی ئِ جتنی جو اسم دی ۔ فعل کن ِ جملے ئِ چ موجود فاعل دے کہیں نہ کہیں عمل دی ترجمانی تھیندی ئِ۔ پر فعل جتھاں جو کہیں فاعل دے عمل کوُن ظاہر کریندے اتھاں او اُوندی حالت دی ترجمانی وی کریندے تے اُو نہہ کن فاعل دے کم دے تسلسل دا اظہار وی تھیندے ۔ فعل عربی زبان دا لوظ ئِ ۔ گرائمر دی اصطلاح وچ فعل اُونہہ کلمے کُوں آکھیا ویندے جئیںکنوں کہیں کم دا کرݨ ، تھیوݨ، یا سہݨ کہیں نہ کہیں زمانے (ماضی ، حال، مستقبل) دے تعلق نال پاتا ون٘ڄے ۔ جے کر فعل کن کہیں زمانے دا اظہار نہ تھیسی تاں وَت او اسم ہوسی ، اینہہ ڳالھوں مصادر فعل نھیں ہوندے بلکہ اسم ہوندن، کیوں جو مصادر وچ کم دا کرݨ ، تھیوݨ یا سہݨ زمانے دے تعلق دے بغیر پاتا ویندے۔

1۔ فعل دیاں قسماں مصادر دی تعداد دے لحاظ نال

مصادر دی تعداددے لحاظ نال فعل دیاں ݙو قسماں ہِن۔ الف: فعل مفرد۔ ب: فعل مرکب

الف) فعل مفرد:فعل مفرد اُونہہ فعل کوں آکھیا ویندے جیندا تعلق صرف ہک مصدر نال ہووے۔ جیویں جو احمد ٻیٹھے، میں خط لِکھئیم، توں کتاب پڑھسیں۔ انھیں جملئیں ئِ چ افعال ٻیٹھے، لکھئیم، تے پڑھسیں دا ڳانڈھا صرف ہک ہک مصدر ٻہݨ ، لکھݨ تے پڑھݨ نال ہے۔ لہٰذا ایجھاں فعل جیندا ڳانڈھا صرف ہک مصدر نال ہووے فعل مفرد اکھیندے ۔

ب) فعل مرکب:فعل مرکب او فعل ہوندے جیندا تعلق ہک کن زیادہ مصادر نال ہوندے جیویں جو چا گِھدم، ماری ٻیٹھے، لُٹ گھِدے ڳئے، انھیں جملئیں وچوں پہلے جملے ئِ چ ݙومصادر چاوݨ تے گھنݨ، ݙو جھے جملے ئِ چ وی ݙو مصادر مارݨ تے ٻہوݨ ، جݙاں جو تریجھے جملے ئِ چ ترے مصادر لٹݨ، گھنݨ تے ون٘ڄݨ دے مشتقات ورتئے ڳین۔ لہٰذاایجھاں فعل جیندا ڳانڈھا ہک کن زیادہ مصادر نال ہووے فعل مرکب اکھیندے۔

2۔ فعل دیاں قسماں مصدر تے اسم کیفیت دے لحاظ نال

مصدر تے اسم کیفیت دے لحاظ نال فعل دیاں ݙو قسماں ہن۔ (الف)  فعل تام،  (ب)  فعل ناقص

الف) فعل تام:فعل تام او فعل ہے جہڑا جو کہیں کم دے کرݨ تے تھیوݨ کُوں پوری طرحاں ظاہر کرے تے اپݨاں مطلب انج وی بیان کرسڳے۔ یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ او فعل جہڑا جو آپݨے فاعل کیتے مصدر کوُں ثابت کر ݙیوے یا ثابت نہ کرے۔ فعل تام اکھیندے  جیویں جو اے جملے ݙیکھو۱۔حمزہ ٹر پئے یا حمزہ ٹرنھیں پیا۔۲۔اصغر سُتا پئے یا اصغر سُتا نھیں پیا ۔۳۔اکبر پڑھدا ٻیٹھے یا اکبر پڑھدا نھیں ٻیٹھا ۔

اُتے ݙتے ڳئے جملئیں وچوں پہلے جملیئِ چ فعل ٹرپئے آپݨے فاعل حمزہ کیتے مصدر ٹرݨ، ݙوجھے جملے ئِ چ فعل سُتا پئے اپݨے فاعل اصغر کیتے مصدر سمݨ تے تریجھے جملے ئِ چ فعل پڑھدا ٻیٹھے آپݨے فاعل اکبر کیتے مصدر پڑھݨ ثابت کر ݙتے تے جݙاں انھیں جملئیں دے منفی جملئیں ئِ چ اے افعال آپݨے آپݨے فاعل کیتے مصادر ثابت نھیں کریندے۔ لہٰذا انھیں افعال کوں افعال تام آکھیاویسی ۔

ب) فعل ناقص:فعل ناقص او فعل ہے جیندے نال جݙاں تئیں کوئی اسم یا ٻیا فعل تام نہ جوڑیا ون٘ڄے او اپݨاں مطلب واضح نھیں کر سڳدا پر اینہہ کنِ کہیں کم دے ہووݨ تے تھیوݨ دی خبر ضرور ملدی ئِ۔ݙوجھے لوظیں ئِ چ او افعال جہڑے جو کہیں تے اثر نھئیں سٹینݙے بلکہ چھڑے اثر کوں ظاہر کریندن۔ افعال ناقص سݙیندن۔  فعل ناقص دے متعلق کجھ ضروری ڳالھیں۔ملاحظہ فرمائو۔

i فعل ناقص ئِ چ اُوندی عملی حالت ظاہر کرݨ کِن علاوہ اُوندی بے عملی حالت ہوئوݨ یا تھیوݨ دا تصور وی پاتا ویندے۔

ii فعل ناقص کیتے سرائیکی زبان دے مصادر ہووݨ تے تھیوݨ دے مشتقات کثیر الاستعمال ہِن۔ جہڑے جو کجھ اے

ہن۔ ہِن، ہَن ، ہَئیں، ہوے، ہاوے، ہاویں، ہاں ، ہم ، ہِم ، ہسے، ہَئی ، ہاوی، ہاسے، تھیا، تھئے۔ تھئی ۔ تھئیاں وغیرہ وغیرہ ۔ پر اے افعال کہیں وی جملے ئِ چ آ کرئیں مکمل صورت حال دی ترجمانی نھیں کریندے جݙاں توݨیں ݙوجھے اجزائے کلام انھیں دی معانت نہ کر ِن۔

iii۔ فعل ناقص عموماً اپݨے فاعل کیتے اسم کیفیت کُوں ثابت کریندا وی ہے تے نھیں وی کریندا۔ مثال دے طور تے

انھیں جملئیں تے غورکرو۔۱۔اصغر جاہل ہے۔ ۲۔توںٻہوں ہشیار ہویں۔۳۔اسلم بیمارنہ ہا۔

انھیں جملئیں ئِ چ افعال ناقص ہے تے ہوّیں آپݨے آپݨے فاعل اصغر تے توں کیتے تاں جہالت تے ہُشیاری دی

کیفیت ثابت کریندن پر تریجھے جملے دا فعل ناقص ’’نہ ہا‘‘ آپݨے فاعل اسلم دی بیماری آلی کیفیت ثابت نھیں کریندا ۔

iv۔ فعل ناقص آپݨے فاعل دی جہڑی کیفیت وی بیان کریندے اوکوں گرائمر دی اصطلاح وچ تکمِلہ خبر (یعنی خبردی تکمیل

کرݨ آلا) یا خبریہ (PREDICATIVE)سݙیا ویندے ۔ اے خبر یہ کݙہئیں کݙہئیں تاں "اسم"ہوندے ۔ جیویں جو اینہہ جملے ئِ چ احمد میݙا بھرا ئِ۔ بھرا اسم ئِ۔ تے کݙہیں کݙہیں اے خبر یہ صفت وی ہوندے۔ جیویں جو اینہہ جملے

ئِ چ ’’اصغر مستو کڑ ہے‘‘مستوکڑ صفت ہے۔

v۔ سرائیکی زبان دے بعض مصادر دے مشتقات بطور ’’فعل ناقص‘‘ورتئے ویندن۔ مثال دے طور تے

مصدر

مشتق

جملہ

مصدر

مشتق

جملہ

رَہݨ

رہندے

اصغر ہمیشاں کڄڑارہندے

نِکلݨ

نِکھتے

زاہد ٻدھو نکھتے

بݨݨ

بݨ ڳئے

او وݙا آدمی بݨ ڳئے

لڳݨ

لڳدے

اکبر نیک لڳدے

ڈھہݨ

ڈھہہ ڳئے

واحد کلھو کا بیمار ڈھہہ ڳئے

پووݨ

پوندے

او میکوں ݙیکھ کے بھیڑا پوندے

پووݨ

پوندے

امجد کجھ کجھ سانولا پوندے

تھیوݨ

تھیندے

کالو ذات دا چوہڑا تھیندے

اُتے جنھیں افعال دا ذکر کتیا ڳئے اے افعال ناقص، افعال لازم دی حیثیت ئِ چ وی ورتئے ویندن۔

vi۔ افعال ناقص بذات خود کہیں تے اثر نھیں سٹیندے بلکہ اے چھڑا اثر ظاہر کریندن ۔ مثال دے طور تے اے جملے

ݙیکھو۔ انور بیمارئِ، عابد چھوہر ئِ، او پاڳل ئِ، زینب ہشیارئِ ، زاہد ٻدھو نکھتے وغیرہ وغیرہ

3۔ معنی دے لحاظ نال فعل تام دیاں قسماں:۔(الف) فعل لازم۔(ب) فعل متعدی

الف) فعل لازمـ:پہلوں اے جملے ݙکھو، گھوڑا بھڄدے، ٻال روندے، رمضو کھِلدے، انھیں جملئیں ئِ چ بھڄدے، روندے تے کھلدے فعل ہن۔ جہڑے جو آپݨے آپݨے فاعل دی بابت ݙسیندے پئین (یعنی گھوڑا، بھجݨ دا کم کریندا پئے، ٻال روندا پئے رمضو کھلدا پئے) اے فاعل یعنی (گھوڑا، ٻال تے رمضو) جہڑا وی کم کریندے پئین انھیں دا اثر انھیں کنِ سوا کہیں ٻئے تے نھیں تھیندا پیا۔ لہٰذا افعال ٻھڄدے ، روندے تے کھلدے ایجھئیں افعال تام ہن جنھیںکو’’افعال لازم‘‘ سݙیا ویندے ۔ فعل لازم دی تعریف کجھ ایںوی تھی سڳدی ئِ۔

ـ’’فعل لازم اوہو فعل تام ہوندے جہڑا جو اوہو کم یا اوہاحالت ݙکھیندے ۔ جیندا لڳاپا(تعلق) چھڑا فاعل نال ہوندے یا جیکوں صرف فاعل دی لوڑھ پوندی ئِ تے او مفعول دے بغیر وی آپݨاں مطلب ادا کر سڳدیـ‘‘۔

لازم دا لغوی معنی ئِ چ ’’لڳاہو یا یا چنبڑیا ہویا‘‘ایندا مطلب اے ہے جو فعل لازم کوُن مفعول دی لوڑھ نھیں پوندی کیوں جو او ہمیشاں آپݨے فاعل نال لڳاہویا ہوندے کجھ افعال ناقص وی (جنھیں دا ذکر پہلوں آچکے) افعال لازم دے طور تے ورتئے ویندن۔ مثال دے طور تے :

مصدر

بطور فعل ناقص

بطور فعل لازم

رَہن

او ہمیشاں بݨیا سنوریا رہندے

او شہر ء ِ چ رہندے

نِکلݨ

او بالکل ٻدھو نکھتے

او گھر دے دروازے کن نکھتے

لڳݨ

او چِٹے کپڑئیںئِ چ سوہݨا لڳدے

تیڈا ہک ہک لوظ تیر وانگوں لڳدے

(ب) فعل متعدی:اے جملے ݙیکھو:۱۔ احمد پاݨی پیندا پئے۔۲۔ امجد خط لکھدا ٻیٹھے۔۳۔ انور کتاب پڑھ گھِدی ئِ۔

انھیں جملئیں ئِ چ پینداپئے، لکھدا ٻیٹھے تے پڑھ گِھدی ئِ او افعال ہن جنھیں دا لڳاپاا (تعلق) فاعل احمد ، امجد یا انور دے نال نال پاݨی ، خط یا کتاب نال وی ہے ۔ جہڑے جو انھیں جملئیں ء ِچ مفعول دے طور تے آئین ۔ لہٰذا او فعل جہڑا جو اوہو کم ݙکھاوے جیندا اثر فاعل کنوں لنگھ کرئیں کہیں ٻئے تئیں (مفعول تئیں)ون٘ڄ پہنچے فعل متعدی سݙیندے۔ متعدی دا معنی ہے کہیں ݙوجھے تئیں لنگھ ون٘ڄݨ آلا۔ لہٰذا فعل متعدی دی تعریف کجھ ایں وی کیتی ونج سڳدی ئِ جو

’’متعدی او فعل ہوندے جیکوں فاعل دے علاوہ مفعول دی وی لوڑھ پوندی ئِ تے فاعل یا مفعول وچوں کہیں ہک دے نہ ہووݨ نال جملے دا مطلب پورا پورا واضح نھیں تھیندا ۔ یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے وی آکھ سڳدے ہیں جو فعل متعدی دا لڳاپا فاعل دے نال نال مفعول نال وی ہوندے‘‘۔

فعل متعدی دیاں صورتاں: ۱۔فعل معروف ۔۲۔فعل مجہول۔۳۔فعل متعدی بالواسطہ یا فعل سببی

(i فعل متعدی معروف:فعل متعدی معروف فعل متعدی دی اوہا صورت ئِ جئیں ء ِچ کم کرݨ آلا (فاعل) جملے ئِ چ ظاہری طور تے موجود ہووے یا جیندا فاعل موجود ہووے یا جہڑاہمیشاں آپݨے مفعول کن و دھیک آپݨے فاعل تے دھیان ݙیوے۔ کݙہئیں تاں جملے ئِ چ فاعل معلوم ای نھیں ہوندا پر اونہہ جملے ئِ چ موجود فعل کوں وی فعل متعدی معروف ای سݙیا ویندے کیوں جو اُونہہ جملے ئِ چ یا تاں فاعل ڳجھا(مخفی) ہوندے تے یا وت فعل ئِ چ ای فاعل دا مفہوم پاتا ویندے ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:

۱۔تیݙو ( یاتئیں ݙئوں)  جلدی خط لکھساں ۔۲۔ میݙو  (میں ݙوں)کَوڑی اکھ نہ ݙیکھ

انھیں جملئیں ئِ چ کئی فاعل کائینی پر انھیں ئِ چ ورتئے ڳئے افعال لکھساں تے ݙیکھ ئِ چ فاعل دا مفہوم پاتا ویندے ۔ اینہہ ڳالھوں اے افعال متعدی معروف اکھیسن۔

عربی زبان ئِ چ عرف دا معنیٰ ئِ ڄاݨݨ تے اینہہ لحاظ نال معروف دا معنی تھیا ڄاتل /ظاہر/معلوم ۔ لہٰذا فعل متعدی معروف دا معنی تھیسی او متعدی فعل جیندا فاعل ڄاتل /ظاہر/معلوم ہووے۔

(ii فعل متعدی مجہول: فعل متعدی مجہول فعل متعدی دی اوہاصورت ہے جیندا فاعل معلوم /ظاہر/ڄاتل نہ ہووے پر اوندا مفعول فاعل دا قائم مقام ہووے یعنی فاعل دا مفہوم ادا کرے ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:

۱۔ مغرور انسانیں کوں دوزخ دی بھا ئِ چ سٹیا ویسی۔۲۔کائنات کوں ہک مقرر عرصے کیتے وجود بخشیا ڳئے۔

انھیں جملئیں وچوں پہلے جملے ئِ چ ’’دوزخ دی بھا ئِ چ سٹݨ آلا‘‘تے ݙوجھے جملے ئِ چ ’’کائنات کوں وجود بخش آلا‘‘معلوم کائینی ۔ لہٰذا افعال سٹیا ویسی تے بخشیاڳئے افعال متعدی مجہول ڳݨے ویسن۔

عربی زبان ئِ چ جہل دا معنیٰئِ ’’اݨ ڄاݨپ(جہالت)‘‘۔ اینہہ لحاظ نال جاہل دا معنی ’’اݨ ڄاݨ‘‘ تے ’’مجہول دا معنیٰ" ‘‘ اݨ ڄاتل/ڳجھا/مخفی/نامعلوم تھیسی ۔ لہٰذا جہڑے فعل متعدی دا فاعل اݨ ڄاتل/ڳجھا/مخفی/نامعلوم  ہووے اوکوں فعل متعدی مجہول آکھیا ویندے۔

(iii فعل متعدی بالواسطہ یا فعل سببی:

پہلوں اے جملے ݙیکھو : ۱۔باشاہ مجرم کوں مروائے۔۲۔امجد میکوں سݙوائے۔۳۔انور محتاجیں کُوں روٹی کھوائیئِ۔

انھیں جملئیں ئِ چ بادشاہ ، امجد تے انور توڑے جو فاعل ہن پر انھیں بذات خود کئی کم نھیں کیتا بلکہ انھیں آپݨاں کم ٻنھیںکنِ کروائے۔ لہٰذا افعال مروائے، سݙوائے تے کھوائی ئِ وغیرہ کوں افعال متعدی بالواسطہ یا افعال سببی سݙیا ویندے۔

عربی زبان ئِ چ واسطہ دا معنیٰ ئِ ’’وچ آلا‘‘تے بالواسطہ دا معنیٰ تھیا’’وچ آلے کِن‘‘ یا وچ آلے کیتے ، لہٰذا فعل متعدی  بالواسطہ کِن اوہو کم ظاہر تھیندے جہڑا جو کہیں ٻئے دے واسطے یا وسیلے نال مکمل تھیوے یا آپݨے فاعل دے اتوں لنگھ کرئیں ٻئے تئیں اثر پُڄاوے۔ اتھاں کجھ مصاردر لازم تے مصادر متعدی معروف کن افعال متعدی بالواسطہ بݨانوݨ دے قاعدے بیان کیتے ویندن۔ تاں جو افعال متعدی بالواسطہ کوں سمجھݨ ، سن٘ڄاݨݨ تے بݨاوݨ ئِ چ اسانی پیدا تھی ون٘ڄے۔

الف) مصادر لازم کنِ افعال متعدی بالواسطہ دی بݨت:جے کر مصدر لازم کن مصدر متعدی بݨا کرئیں اُوندے مصدری مادے (فعل امر) کن کہیں وی فعل (زمانے) دی گرادان کیتی ون٘ڄے تاں وت او فعل متعدی بلا واسطہ شمار تھیسی۔ جیندا مطلب اے ہے جو فاعل (کم کرݨ آلے) او کم براہ راست (بغیر کہیں واسطے دے) خود آپ کیتے کہیں ݙوجھے دے ہتھوںنھیں کروایا۔ تے وت جݙاں اونہی متعدی مصدر کن مصدر متعدی المتعدی بݨا کرئیں اوندے مصدری مادے کن کہیں وی فعل دی گردان کیتی ون٘ڄے تاں وت او فعل متعدی بالواسطہ اکھیسی۔ جیندا مطلب اے ہے جو فاعل او کم خود آپ نھیں کیتا بلکہ اُونہہ او کم کہیں ٻئے دے ہتھوں کروائے۔ مثال دے طور تے اے گوشوارہ ݙیکھو:

مصدر لازم

مصدری مادہ

لازم کن متعدی

مصدری مادہ

ماضی قریب معروف متعدی بلاواسطہ

مصدر متعدی المتعدی

مصدری مادہ

ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ

بھڄݨ

بھڄ

بھڄاوݨ

بھڄا

اُونہہ بھڄئے

بھڄوانوݨ

بھڄوا

اُونہہ بھڄوائے

ولݨ

وَل

ولانوݨ

ولا

اونہہ ولئیے

ولوانوݨ

وَلوا

اُونہہ ولوائے

منݨ

مَن

منانوݨ

منا

اونہہ مَنَئے

منوانوݨ

منوا

اُونہہ منوائے

ٻہوݨ

ٻہہ

ٻہانوݨ

ٻہا

اونہہ ٻہئے

ٻہوانوݨ

ٻہوا

اُونہہ ٻہوائے

ٻہوݨ

ٻہہ

ٻلھانوݨ

ٻلھا

اونہہ ٻلھئے

ٻلھوانوݨ

ٻلھوا

اُونہہ ٻلھوائے

نوٹ: ماضی قریب بلاواسطہ بݨانوݨ کیتے یا تاں مصدرلازم دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ئے‘‘یا وت مصدر متعدی دے۔ مصدری مادے دا اخیری الف حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئے‘‘دا ودھارا کر ݙتا ڳئے۔ جݙاں جو ماضی قریب متعدی بالواسطہ بݨانوݨ کیتے مصدر متعدی المتعدی دے مصدری مادے دے اڳوں ’’ئے‘‘دا ودھارا کر ݙتا ڳئے۔ اینہہ مصدری مادے دے اخیری الف کوں حذف نھیں کیتا ڳیا جو اینہہ الف کن پہلوں ’’وائو‘‘آڳئی ئِ۔

ب) مصادر متعدی کن افعال متعدی بالواسطہ دی بݨت: متعدی معروف مصادر جنھیں کن مصادر متعدی المتعدی تے مصادر ٻٹے متعدی المتعدی (جنھیں کوں ݙوڑے یا دوہرے متعدی المتعدی مصادر وی آکھیا ویندے) بݨاکرئیں انھیں کن افعال متعدی بالواسطہ بݨانوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے۔

مصدر متعدی معروف کن مصدر متعدی المتعدی بݨاکرئیں اُوندے مصدری مادے کِن کہیں وی فعل دی گردان کیتی ون٘ڄے تاں وت او فعل متعدی بالواسطہ بݨ ویندے ۔ جیندا واضح مطلب اے ہے جو فاعل آپݨا کم خود آپ نھیں کیتا بلکہ اُونہہ اے کم کہیں ݙوجھے دے ہتھوں کروائے۔ جے کر مصدر متعدی المتعدی کن ٻٹا (ݙوڑا یا دوہرا) متعدی المتعدی بݨا کرئیں ۔ اُوندے مصدری مادے کن کئی وی فعل بݨایا ون٘ڄے تاں وت او فعل متعدی بالواسطہ ای اکھیسی ۔ مثال دے طور تے اے گوشواہ ݙیکھو۔

مصدر متعدی معروف

مصدر متعدی المتعدی

مصدری مادہ

ماضی قریب معروف، متعدی بالواسطہ

مصدر ٻٹا متعدی المتعدی

مصدری مادہ

ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ

لِکھݨ

لکھانوݨ

لکھا

اُونہہ لکھئے

لکھوانوݨ

لکھوا

اُونہہ لکھوائے

پڑھݨ

پڑھانوݨ

پڑھا

اُونہہ پڑھئیے

پڑھوانوݨ

پڑھوا

اُونہہ پڑھوائے

پورݨ

پرانوݨ

پُرا

اُونہہ پُرئیے

پروانوݨ

پُروا

اُونہہ پُروائے

پیوݨ

پوانوݨ

پوا

اُونہہ پوائے

پلوانوݨ

پِلوا

اونہہ پِلوائے

پیوݨ

پلانوݨ

پِلا

اُونہہ پِلَئے

پلوانوݨ

پِلوا

اُونہہ پِلوائے

سیوݨ

سوانوݨ

سِوا

اُونہہ سِوائے

سِلوانوݨ

سِلوا

اونہہ سلوائے

سیوݨ

سلانوݨ

سِلا

اُونہہ سِلَئے

سِلوانوݨ

سِلوا

اُونہہ سِلوائے

اتھاں اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ ’’اونہہ لَکھئے‘‘ تے ’’اُونہہ لکھوائے‘‘ دامطلب ہکوجھیاں ئِ۔ یعنی فاعل لکھݨ دا کم خود آپ نھیں کیتا بلکہ کہیں ݙوجھے کنِ اے کم کروایاڳئے۔ ݙوجھی اے ڳالھ جݙاں مصدری مادے ’’لکھا‘‘دا الف حذف کر کے ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ بݨئی ڳئی ئِ تاں وت لکھئے، دی، کھ، تے زبر پاتی ڳئی ئِ۔ لہٰذا ڳالھ اے نشابر تھئی ڳئی جو ماضی قریب معروف متعدی دے ݙوجھے حرف تہجی تے زبر لاوݨی پوسی۔

ج) کجھ ایجھئیں مصادر متعدی معروف جنھیں کن صرف متعدی المتعدی مصاورتاں بݨدِن پر ٻٹے(ݙوڑے یا دوہرے) متعدی المتعدی مصادرنھیں بݨدے۔ ایجھیں مصدریں کن افعال متعدی بالواسطہ بݨاوݨ سانگے انھیں دے متعدی المتعدی مصادر بݨا کرئیں تے وت انھیں دے مصدری مادے گھِن کرئیں افعال متعدی بالواسطہ بݨائے ونٖج سڳدن۔

مصدر متعدی معروف

مصدر متعدی المتعدی

مصدری مادہ

ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ

مصدر متعدی معروف

مصدر متعدی المتعدی

مصدر ی مادہ

ماضی قریب معروف متعدی بالواسطہ

چانوݨ

چَوانوݨ

چَوا

اُونہہ چوائے

لانوݨ

لوانوݨ

لوا

اُونہہ لوائے

کھانوݨ

کھوانوݨ

کھوا

اُونہہ کھوائے

پانوݨ

پوانوݨ

پوا

اُونہہ پوائے

نوٹ:مصادر متعدی دیاں قسماں بݨت دے لحاظ نال تے وت مفعول دے لحاظ نال لازم مصادر کن متعدی بݨانوݨ دے طریقے تے متعدی مصادر کن متعدی المتعدی بݨانوݨ دے طریقے مصدر دے باب ئِ چ تفصیل نال ݙیکھو جہڑے جو گزشتہ صفحات تے موجود ہِن۔

iv۔ فعل دے لوازم:۔افعال ئِ چ جنس تے تعداد دے علاوہ چار چیزاں ٻیاں وی پاتیاں ویندئین ۔ جنھیں کوں فعل دے لوازم آکھیا ویندے۔ جہڑیاں جو اے ہن۔

الف)

i طور:فعل دی طوری حالت ݙو قسمی ہوندی ئِ۔ پہلی او حالت جیئں کنِ اے معلوم تھیوے جو جملے ئِ چ پاتے

ون٘ڄݨ آلے فاعل (کم کرݨ آلے) دے کم دا اثر کہیں ݙوجھی شے یا ݙوجھے شخص تے واقع تھئے طور معروف اکھیندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:۱۔زاہد سارا کھیرپی ڳئے۔۲۔نوکر روٹی کھا دی ٻیٹھے

پہلے جملے ئِ چ فاعل زاہد دے کم دا اثر کھیر تے تھئے جݙاں جو ݙوجھے جملے ئِ چ فاعل نوکر دا اثر روٹی تے تھئے۔ لہٰذا انھیں جملئیں ئِ چ پاتی ونجݨ آلی افعال دی طوری حالت معروف اکھیسی۔

ii فعل دی ݙوجھی طوری حالت او ہوندی ئِ جئیں کن صرف اونہہ شے یا اونہہ شخص دے متعلق معلوم تھیوے جیندے

اُتے فاعل دے کم دا اثر تھئیے پر اے معلوم نہ تھیوے جو کم کرݨ آلا (فاعل) کون ہے۔ طور مجہول اکھیندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:۱۔ طاہر کوں مار ݙتا ڳئیے۔۲۔خط لکھیا ویسی۔

انھیں جملئیں ئِ چ مارݨ تے لکھݨ دا جہڑا کم تھئے اوندے کرݨ آلے (فاعل) دے متعلق کجھ نھئیںڄݨوایاڳیا۔ لہٰذا افعال دی اینہہ حالت کوں طور مجہول دا ناں ݙتا ویندے۔

مجہول دا معنی وی  "نامعلوم" ہے یعنی جہڑے فعل دا فاعل معلوم نہ ہووے او مجہول اکھیندے۔

ب) صورت:کہیں وی کم دے کرݨ دی کُئی نہ کُئی صورت ضرور ہوندی ئِ ۔ جئیں کنِ اے معلوم تھیندے جو کم کہڑے ڈھنگ یا  انداز نال واقع تھئے۔ عام طور تے فعل دے واقع تھیوݨ دیاں پنج صورتا ں ہوندئین۔ جہڑیاںجو اے ہن۔

۱۔خبری صورت۔۲۔شرطی صورت۔۳۔ احتمالی صورت۔۴۔امری صورت۔۵۔ مصدری صورت

i خبری صورت:جݙاں کہیں جملے ئِ چ کہیں واقعے دی خبر ݙتی ون٘ڄے یا کہیں کم دی بابت پُچھیاون٘ڄے تاں او فعل دی خبری صورت اکھیندی اے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

۱۔ ارشد ݙھئے پئے ۲۔ غریب بُکھ کن مر ڳئے ۳۔ تساں پاݨی پیسو؟

ii شرطی صورت:فعل دی او صورت جئیں ئِ چ کُئی شرط یا تمنا پاتی ون٘ڄے توڑے جو جملے ئِ چ کُئی حرف شرط موجود ہووے یا نہ ہووے پر کݙائیںکݙاہیںایجھیں جملے ئِ چ کہیں توقع یاخوا پیش دا اظہاروی پاتا ویندے۔ شرطی صورت اکھیندی ئِ مثال دے طور تے جملے ݙیکھو:۱۔او آندا تاں میں ڄلدا۔۲۔توں آسیں تاں میں ضرور ڄلساں۔۳۔او آوے نہ آوے میں ضرور ویساں۔ ۴۔توں اُوندو لنگھ ویندا تاں او منیج پوندا۔۵۔توںجو آندوں تاں چس آویندی۔ ۶۔ساݙے ملک دے ارباب اختیار ملک دی دولت ݙوہائیں ہتھیںنال نہ لُٹیندے تاں پاکستان دنیا دا ہک امیر ترین تے عظیم ترین ملک ہوندا۔

iii احتمالی صورت:کہیں جملے ئِ چ کُئی شک دی ڳالھ پاتی ون٘ڄے یا کہیں احتمال یا اندیشے دا اظہار کتیا ون٘ڄے ایجھئں صورت کوں فعل دی احتمالی صورت آکھیا ویندے۔ اے جملے ݙیکھو۔۱۔ تھی سڳدے او گھر نہ گیا ہووے۔۲۔شاید اڄ رات او آون٘ڄے۔۳۔ اے خط ضرور زاہد ای لکھیا ہو سی۔۴۔ تھولا تھولا کھا متاں جو بیمار تھی پوویں۔۵۔ لڳدے جو روہی وُٹھی پئی ہو سی۔۶۔ کل آلے حادثے ئِ چ  ٻہوں سارے بندے موئے ہوسن۔۷۔ جے کر اوکوں کھیر نہ ملیا تاں او مر ویسی۔

iv امری صورت:جئیں جملے ئِ چ کُئی حکم پاتا ون٘ڄے یا کُئی التجا کیتی ون٘ڄے اوکوں فعل دی امری صورت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ڈیکھو۔۱۔ پاݨی گھن آ۔۲۔ منیج پو۔۳۔ مُنہہ پھیر کے تاں ناں ٻہہ۔۴۔ گھر دو ول ڄل ۔۵۔ ما پیو کُوں راضی رکھ۔۶۔ٻس اڄ دی رات ٹِک پو۔

v مصدری صورت :۔مصدری صورت ئِ چ فعل آپݨی مصدری شکل و صورت بحال رکھدے تے جملے ئِ چ اِسم دا کم ݙیندے پر اینہہ ئِ چ کم دا ہوئوݨ وقت دے تعین دے بغیر پاتا ویندے ۔ ݙوجھے لفظیں ئِ چ مصدری صورت کوں فعلی اسم وی آکھیا ویندے کیوں جو اے ظاہری طور تے فعل دی نوعیت یا اوندی حالت کوں بیان کریندے جہڑی جو زمانے یا تعدا د  دی قید کن ازاد ہوندیئِ  ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔۱۔ تیݙا اڄ لاہور ون٘ڄݨ ٹھیک کائینی۔۲۔ کوڑ مارݨ ہک ٻہوں بُری عادت ئِ۔۳۔ہوا دا گھلݨ تے مچھردا بھڄݨ۔۴۔کہیں کوں دوکھے ئِ چ رکھݨ وݙی بد اخلاقی ئِ۔

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو سرائیکی زبان اختصار دے پاسے ٻہوں زیادہ مائل ہے۔ اینہہ کیتے اینہہ زبان وچ مصدری نشانی فارسی وانگوں ساکن ہے۔ البتہ بعض خاص صورتاں وچ اینکوں متحرک وی کر ݙتا ویندے۔ مثال دے طور تے "ون٘ڄݨاں پوسی، ایندا معنی ہے جو تیݙا اتھاں ون٘ڄݨ ضروری ہے۔ یا تیݙا اتھاں ون٘ڄݨاں ضروری ہے۔ وݙیاں دے سامݨے الاوݨ ٹھیک نھیں یا وݙیاں دے سامݨے الاوݨاں ٹھیک نھیں ۔ جملے دے اے ݙو ہیں انداز درست ہن تے انھیں ݙوہیں دا مطلب وی ہکو جھیئاں  ہے۔ او نویں تاں سرائیکی زبان دا مصدری علامت دے متعلق ڈھیر رجحان "ݨ" دے غیر محترک ہوئوݨ آلے پاسے ہے۔ پر اینکوں متحرک کرݙیوݨ نال وی ایندی مصدری صورت ئِ چ کُئی فرق نھیں پوندا۔

ج) زمانہ:ہر کم کیتے کہیں نہ کہیں زمانے دا ہووݨ ضروری ہے۔ جے کر کہیں کم ئِ چ زمانہ نہ پاتا ویسی تاں وت او کم فعل دی بجائے اسم گݨیا ویسی۔ زمانے ترے قسمی ہوندن ۔ ہک تاں او زمانہ جہڑا جو گزر ڳئے۔ ݙوجھا او زمانہ جہڑا گزردا پئے تے تریجھا او زمانہ جہڑا اڳہاں آسی۔ گزریئے زمانے کوں ماضی، گزردے زمانے کوں حال تے آوݨ آلے زمانے کوں مستقبل دا ناں ݙتا ویندے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ یا تاں کئی کم تھی چکا ہوندے۔ یا تھیندا پیا ہوندے یا تھیوݨاں ہوندے۔ جے کر مصدر دی مصدری علامت کوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں باقی بچݨ آلے لوظ کوں مصدری مادہ آکھیا ویندے۔ مصدری مادے کوں فعل امر دے طور تے وی ورتیا ویندے تے اینہہ مادے کنوں حالیہ تمام تے حالیہ نا تمام وی بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔ (حالیہ تما م تے نا تمام دا مفصل بیان اسم حالیہ دے باب ئِ چ ݙیکھو) اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو اینہہ مصدری مادے کن ای اکثر افعال بݨائے ویندن۔ ݙوجھے لوظیںئِ چ اے مادہ اکثر افعال دی بݨیاد  بݨدے۔

د) حالت:فعل دیاں بنیادی طور تے ترے حالتاں ہوندئین ۔ یعنی حالت غائب حالت حاضر تے حالت متکلم۔ انھیں حالتیں دیاں تعداد دے لحاظ نال وی ݙو ݙو تے وت جنسں دے لحاظ نال وی ݙو ݙو مزید حالتاں ہوندئین۔ ایں لحاظ نال اے کل ٻارھاں حالتاں بݨ ویندئین۔ جہڑیاں جو اے ہن۔

۱۔ واحد غائب مذکر

۲۔ واحد غائب مؤنث

۳۔ جمع غائب مذکر

۴۔ جمع غائب مؤنث

۵۔ واحد حاضر مذکر

۶۔ واحد حاضر مؤنث

۷۔ جمع حاضر مذکر

ٌٌَ۸۔ جمع حاضر مؤنث

۹۔ واحد متکلم مذکر

۱۰۔ واحد متکلم مؤنث

۱۱۔ جمع متکلم مذکر

۱۲۔ جمع متکلم مؤنث

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو انھیں حالتیں کوں انجوانج "صیغے"دا ناں ݙتا ویندے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے ٻارھاں حالتاں ٻارھاں صیغے ڳݨے ویسن۔

5 مرکب افعال:۔سچ پُچھو تاں ہر زبان دا سب توں زیادہ زندہ تے قیمتی حصہ مرکب افعال دا ہوندے۔ جتھاں ابتدائی مصادر (بنیادی یا خاص مصادر) پورا مطلب ادا کرݨ ئِ چ ناکام تھی ویندن ۔اُتھاں نِت نویں مصادر عوام دی لسانی ٹکسال وچوں گھڑیج گھڑیڄ کے سامݨے آندے رہندن۔پر اِنھاں دے متعلق اے کُئی نھیں ݙسا سڳدا جو اے افعال جہڑی شکل صورت وچ ہن ، کینویں بݨئین۔ مثال دے طور تے سٹ ݙے ، سٹ چھوڑ ، سٹ گھت، سٹ چا، وغیرہ وچ ݙے، چھوڑ ، گھت ، تے چا دا کیا دخل ہے۔ تے انھاں لفظاں دی بجائے کُئی ٻیا لفظ کیوں نھیں لایا گیا۔ ایندا جواب ایندے سوا ٻیا کائینی جو زبان آپݨے مزاج تے ماحول دے مطابق انھاں افعال کوں ایویں بناْئے ۔ پر زبان داناں انھیں دی بݨت دے کجھ اصول ضرور مرتب کیتن ۔ جنھیں دے ذریعے مرکب افعال بݨائے ویندن ۔ مرکب افعال بناْوݨ دے ݙو طریقے ہن۔

الف: امدادی افعال یا معاون افعال دی مدد نال

ب: اصل افعال یا خاص افعال کوں اسمیں یاصِفتیںدے نال ڳنڈھ کرئیں

( سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق 319)

الف) امدادی افعال یا معاون افعال:۔وظیفے دے اعتبار نال افعال ݙو قسمی ہوندن۔ یعنی اصل یا خاص افعال تے امدادی یا معاون افعال۔ امدادی یا معاون افعال او افعال ہوندن جہڑے جو اصل یا خاص افعال نال استعمال تھی کرئیں اوندے ئِ چ زور پیدا کریندن۔ اے ہک حقیقت ئِ جو اصل یا خاص افعال دے اندرونی تغیر نال نویں معنی پیدا نھیں کیتے ون٘ڄ سڳدے۔ جݙاں جو ݙوجھے افعال دی مدد نال (یعنی امدادی یا معاون افعال دی ڳنڈھ تروپ نال )نویں نویں معانی پیدا کیتے ون٘ڄ سڳدن ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ  اصل یا خاص افعال نال کجھ ݙوجھے افعال (امدادی افعال) یا انھیں دے اجزا ڳنڈھ ݙیوݨ نال اصل افعال دے معنیاں ئِ چ کجھ نہ کجھ تغیر پیدا کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ امدادی افعال یا انھیں دے اجزاء دے ڳانڈھے نال اصل افعال دے معنیاں ئِ چ جتھاں زیادہ طاقت تے زور پیدا تھی ویندے اُتھاں ڳالھ ئِ چ حُسن تے خوبصورتی وی پیدا تھی ویندی ئِ۔ ایندے نال نال کلام ئِ چ جتھاں بے شمار لطیف تے نازک مضامین ادا کیتے ون٘ڄ سڳدن اُتھاں بیان ئِ چ وسعت تے نزاکت وی پیدا کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔ ݙوجھے لوظیں

ئِ چ امدادی افعال یا انھیں دے اجزا دی جُڑت نال معنیاں ئِ چ جہڑا فرق پیدا تھیندے او ٻہوں ای نازک تے پر لطف ہوندے۔

ب) سرائیکی مرکب افعال دی بݨت ئِ چ امدادی فعلیں ، اسمیں تے صفتیں داکردار :

1 ہووݨ تے تھیوݨ:

ہووݨ تے تھیوݨ سرائیکی زبان دے ٻہوں ای اہم مصادر ہن۔ اکثر سرائیکی افعال انھاں ݙوہاں مصدراں دی مدد نال بݨائے ویندن۔ ایں ڳالھوں اے ݙوہیں مصدر سرائیکی افعال دی جان ڳݨے ویندن۔ تھیوݨ مصدر ہووݨ مصدر دی مجہولی صورت ئِ۔ اڳی تے ٹرݨ توں پہلوں تھیوݨ مصدر دی کجھ خصوصیات بیان کیتیاں ویندئین تاں جو انھیں دی اہمیت واضح کیتی ون٘ڄسڳے۔

الف) سرائیکی زبان ئِ چ فعل امر بݨاون سانگے ہوون مصدری دی بجائے تھیوݨ مصدر استعمال کیتا ویندے جیوین جو ۔

اردو جملہ

سرائیکی جملہ

اردو جملہ

سرائیکی جملہ

تو ہو یا تو ہو جا

توُں تھی، یا توں تھی ون٘ڄ

تم ہو یا تم ہو جائو

تُساں تھیوو یا تساں تھی ون٘ڄو

ب) اردو زبان ئِ چ ’’ہوناـ‘‘مصدر دی مجہولی صورت کائینی جݙاں جو سرائیکی زبان ئِ چ تھیوݨ مصدر نال اے کمی پوری کیتی ویندی ئِ۔

ج) اردو زبان ئِ چ فعل ماضی شکیہ تے فعل مستقبل کیتے لوظ ’’گا‘‘ورتیا ویندے ۔ جہڑا جو عام طور تے جملئیں دیں معنیاں ئِ چ شک پیدا کرݙیندے۔ مثال دے طور تے اردور دا اے جملہ ݙیکھو:

وہ غالب جیسا شاعر ہو گا۔اینہہ جملے دے ݙو معنی تھی سڳدن۔ ہک معنی تاں فعل ماضی شکیہ نال تعلق رکھیندے یعنی او غالب جھئیاں شاعر ہو سی۔ تے ݙوجھا معنی فعل مستقبل کوں ظاہر کریندے یعنی او غالب جھئیاں شاعر تھیسی ۔ اردو دا جملہ سݨ کرئیں سݨݨ آلے تے واضح نھیں تھیندا جو آخر آکھݨ آلا آکھݨ کیا چہندے۔ پر سرائیکی زبان تھیوݨ مصدر دی وجہ نال اینہہ عیب توں پاک ئِ یعنی سرائیکی زبان ئِ چ ایجھئں جملئیں کیتے ماضی شکیہ کیتے ہووݨ مصدر تے فعل مستقبل کیتے  تھیوݨ مصدر دا استعمال کیتا ویندے۔

د) اردوزبان ئِ چ ’’ہونا‘‘مصدر تے سرائیکی زبان ئِ چ ہووݨ مصدر امدادی فعل دے طو ر تے ورتیا ویندے۔ جے کر اردو زبان دا اصل مصدر وی ’’ہونا‘‘ہووے تے امدادی فعل وی ’’ہونا‘‘ہووے تاں وت اردو دے اے جملے ݙیکھو۔ ۱۔ اس کی شادی ہوئی ہوئی ہے۔ ۲۔ یہ کام ایسے ہوا ہوا ہے وغیرہ وغیرہ۔ ایندے مقابلے ئِ چ جے کر سرائیکی زبان دا اصل مصدر وی ’’ہووݨ‘‘ہووے تے امدادی فعل وی ’’ہووݨ‘‘ہووے تاں وت سرائیکی زبان تھیوݨ مصدر دی وجہ کن اپݨے مشکل صورت حال کن سوکھی نکل آندی ئِ۔ اُتے ݙتے ڳئے اردو جملئیں کوں سرائیکی ء ِچ ایں لکھوں ۔

۱۔ اُوندی شادی تھئی ہوئی ئِ۔ ۲۔ اے کم ایں تھیا ہوئیے۔

جے کر اردو دے جملئیں کوں درست ادا کرݨا ہووے تاں وت "چُکنا"مصدری دی مدد گھنݨی پوندی ئِ۔ وت اے جملے این تھیسن ۔۱۔ اس کی شادی ہوچکی ہے۔۲۔یہ کام ایسے ہو چکا ہے۔

ر) ٻس اے ڳالھ نشابر تھی کرئیں سامݨے آڳئی ئِ جو سرائیکی زبان دا تھیوݨ مصدر ہووݨ مصدر دی مجہولی شکل ئِ جیکوں اردو زبان ئِ چ ’’ہو جاتا‘‘لکھیا ویندے۔

س) تھیوݨ مصدر نال عام طور تے اسما یا صفات ڳنڈھ کرئیں مصادر مرکب بناْئے ویندن۔ جیویں جو چھتّا تھیوݨ۔ سوکھا تھیوݨ، اوکھا تھیوݨ، ویلھا تھیوݨ، واندا تھیوݨ، ݙاڈھا تھیوݨ، ہیݨا ںتھیوݨ، وِرلا تھیوݨ، پَدھر ا تھیوݨ، ݙکھیا تھیوݨ، سکھیا تھیوݨ، پورا تھیوݨ، سوایا تھیوݨ، نساہیا تھیوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ص) بعض ݙوڑے لوظ وی مصادر مرکب بݨیندن ۔ جیویں جو اَٹ کھٹ تھیوݨ، کھل ٻٹ تھیوݨ، ان٘ڄ پن٘ڄ تھیوݨ، تنگ تور تھیوݨ، چک ٻک تھیوݨ، اُچا جھکا تھیوݨ، ݙنگا ݙوڑا تھیوݨ وغیرہ۔

ض) تھیوݨ مصدر دا مصدری مادہ "تھی"ٻنھاں مصدراں نال رَل کرئیں بے شمار مصادر مرکب بݨیندے۔ جیویں جو ، تھی ون٘ڄݨ ، تھی آوݨ، تھی ٻہوݨ، تھی کھڑݨ، تھی ٹرݨ، تھی پووݨ وغیرہ وغیرہ ۔

2 آنوݨ تے ون٘ڄݨ :

الف) مصدر آنوݨ کن فعل دی تکمیل دے علاوہ اے وی ظاہر تھیندے جو فاعل کہیں کم کوں پورا کر کے واپس ول آئے۔ عام طور تے اینہہ مقصد دی خاطر آنوݨ مصدر توں پہلوں کہیں مصدر دا مصدری مادہ بطور سابقہ ڳنڈھ ݙویندے۔ جیویں جو اُبھر آنوݨ ،ڄم آوݨ،ڄما آنوݨ ، نِکل آنوݨ، کڈھ آوݨ، لہہ آنوݨ، لہا آنوݨ، ودھ آنوݨ، ودھا آنوݨ، ول آنوݨ،  ولا آنوݨ،کھَس آنوݨ، کھسوا آنوݨ، بھڄ آنوݨ، بھڄا آنوݨ تے مار آنوݨ، مریج آنوݨ وغیرہ۔

ب) آنوݨ مصدر کن پہلوں کُئی اسم ڳنڈھ ݙیوݨ نال مرکب افعال بناْئے ون٘ڄ سڳدن ۔ جیویں جو َرت آنوݨ، رُت آنوݨ، کم آوݨ، عقل آنوݨ، چیتا آنوݨ، اکھ آنوݨ، وات آنوݨ، موت آنوݨ وغیرہ۔

ج) مصدر آنوݨ توں پہلوں کجھ صفات بطور سابقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال افعال مرکب بݨائے ویندن ۔ جویں جو کاوڑ آنوݨ، شرم آنوݨ، پھوت آنوݨ، اوکھ آنوݨ، سوکھ آنوݨ، حسن آنوݨ، ݙکھ آنوݨ وغیرہ۔

د) آنوݨ مصدر توں پہلوں ݙوڑے سابقے ڳنݙھݨ نال افعال مرکب بناْئے ونیدن جیویں جو ڳڑے وات آنوݨ، پھاہی وات آنوݨ، گھاݨی وات آنوݨ، بھِک ہیٹھ آنوݨ، چنگھ ہیٹھ آنوݨ، چک ئِ چ آنوݨ، چُپ چپاتا آنوݨ، ݙند تلوں آنوݨ وغیرہ۔

ر) آنوݨ مصدر دے مصدری مادے ’’آ‘‘دے اڳوں کہیں وی مصدر دا مصدری مادہ ڳنڈھ ڈیوݨ نال افعال مرکب بݨائے ویندن۔ جیویںجو آون٘ڄ ، آٻہہ، آمر ، آکھڑ، آݙیکھ، آکھا، آلکھ، آپڑھ وغیرہ۔

س) آنوݨ تے ون٘ڄݨ مصدراں وچ وی اوہو تعلق ئِ جہڑا جو گھنݨ تے ݙیوݨ مصدران وچ ہے۔ سرائیکی زبان ئِ چ ون٘ڄݨ مصدری وی تھیوݨ مصدر وانگوں بے حد اہم مصدر ئِ ۔ ایندی مدد نال تمام مجہول افعال بݨائے ویندن۔ لازم مصادر دے مصدری مادے کوںون٘ڄݨ مصدرکن پہلوں بطور سابقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال افعال مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔ جیویں جو ٹرون٘ڄݨ، مر ون٘ڄݨ، بھڄ ون٘ڄݨ، تھی ون٘ڄݨ، اُݙ ون٘ڄݨ، ترٹ ون٘ڄݨ، کھِنڈ ون٘ڄݨ، پھٹ ون٘ڄݨ وغیرہ وغیرہ۔

ش) متعدی مصادر دے مصدری مادے ون٘ڄݨ مصدر کن پہلوں ڳنڈھ ݙیون ْ نال مرکب افعال بݨائے ون٘ڄ سڳدن، جیویںجو: کھا ون٘ڄݨ، ݙیکھ ون٘ڄݨ، ہار ون٘ڄݨ، اُݙ ون٘ڄݨ وغیرہ۔

ص) ون٘ڄݨ مصدر کن پہلوں بعض مصادر دے مصدری مادے ڳنڈھ ݙیوݨ نال تکمیل فعل دا اظہار تھیندے جیویں جو  آون٘ڄݨ، مل ون٘ڄݨ، تھی ون٘ڄݨ، ترٹ ون٘ڄݨ، ٹِک ون٘ڄݨ، سٹ ون٘ڄݨ وغیرہ۔

3 چانوݨ:

الف) چانوݨ مصدر سرائیکی زبان دا ٻہوں اہم مصدر ئِ ۔ سرائیکی زبان دے اکثر افعال ایندی مدد نال بݨدن۔ اینہہ مصدر کوں امداد ی فعل دے طور تے ورتݨ نال نہایت ہی لطیف معنی پیدا تھی ویندن۔ جیویں جو سر چانوݨ، پُھل چانوݨ، پَھل چانوݨ، بار چانوݨ، احسان چانوݨ، تݙا چانوݨ، منت چانوݨ، ہتھ چانوݨ، ݙٹ چانوݨ ،تختہ چانوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ب) مصدرچانوݨ دا مصدری مادہ ’’چا‘‘کئی ݙوجھے مصادر دے مصدری مادئیں نال بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال التجا، منت سماجت، خواہش تے اجازت دے معنی پیدا کیتے ون٘ڄ سڳدن۔ جیویں جو کھا چا، پی چا، رکھ چا، پڑھ چا، ݙس چا، سݨ چا وغیرہ۔

ج) ون٘ڄݨ مصدر دا مصدری مادہ ’’چا‘‘شرطیہ جملئیں ئِ چ آ کرئیں شرط دی بجائے تاکید دے معنی پیدا کریندے جیویں جو کم کریں چا، اوکوں ݙسیں چا، خط لکھیں چا، سݙماریں چا وغیرہ۔

د) چانوݨ مصدر دا مصدری مادہ ’’چا‘‘بعض مصادر نال بطور سابقہ آ کرئیں شدت تے تاکید دے معنی پیدا کریندے ۔ جیویں جو چا مارݨ، چا پٹݨ، چاسٹݨ، چاݙیوݨ، چاگھنݨ وغیرہ وغیرہ۔

ر) چاکنوں پہلوں کجھ اسما ڳنڈھ کرئیں۔ نہایت لطیف معنی پیدا کیتے ون٘ڄ سڳدن جیویں جو  اَٹا چا مل، روٹی چا پکا، ڳاں چا ݙوہ، ہل چا وَہا وغیرہ وغیرہ۔

س) چاکن پہلوں بعض صفات گنڈھ کرئیں خوبصورت محاورے بݨائے ویندن ۔ جیویں جو شرم چاکر ، ݙکھ چا ونڈ، لاڄ چا رکھ، رنگ چا لا وغیرہ وغیرہ۔

4 پانوݨ:پانوݨ مصدر کن پہلوں کئی اسم ڳنڈھ کرئیں ایجھیں مرکب افعال بݨائے ون٘ڄ سڳدن جہڑے جو بطور محاورہ وی استعمال کیتے ون٘ڄ سڳدن۔ جیویں جو ہتھ پاوݨ، پیر پانوݨ، ٻانہہ پانوݨ، مٹی پانوݨ، وقت پانوݨ، پھیٹی پانوݨ۔

5 پونوݨ :

الف) اینہہ مصدر دے کئی مفہوم ہن۔ اینداہک مفہوم تاں ہے، بے حسی، کاہلی سستی ، سُتا پیار ہوݨ، تے ݙوجھا مفہوم ہے کہیں کم دا خلاف توقع تھی ون٘ڄݨ۔ جیویں جو کھِل پونوݨ ݙس پونوݨ، ڈھے پونوݨ، بُھل پونوݨ، ٹر پونوݨ، مَر پونوݨ

ب) بعض مصادر دے مصدری مادئیں دے اڳوں پونوݨ مصدر دا مصدری مادہ ’’پو‘‘بطور لاحقہ ڳنڈھ ڈیوݨ نال معنیاں ئِ چ زور پیدا کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ جیویں جو ٹُر پو، سَم پو، کھِل پو، وَل پو، بھڄ پو، پِھر پو، تَر پو، پُڄ پو وغیرہ۔

ج) اینہہ مصدر کنوں افعال جاریہ بݨاوݨ دا کم وی گھِدا ویندے ۔ جیویں جو کھاند اپئے، ویندا پئے، روندا پیا ہا، مردا پیا ہوسی، شالا آندا پیا ہووے وغیرہ۔

د) پونوݨ مصدر کن پہلوں بعض اسما ڳنڈھ کرئیں مرکب افعال بݨائے ویندن جیویں جو مصیبت پونوݨ، ڳڑا پونوݨ، فساد پونوݨ، شرپو نوݨ، بھیڑی  پونوݨ، ویر پونوݨ، لُٹ پونوݨ، دھم پونوݨ، پالا پونوݨ، ُسول پونوݨ، پیش پونوݨ، پِڑ پونوݨ، چسکا پونوݨ،  ڄم پونوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ر) توقع، خواہش یا شک دے معنیاں ئِ چ وی اینہہ مصدر دے مشتقات ورتئے ویندن۔ جیویں جو مر پوسی، جم پوسی، رو پوسیں، کھِل پوساں، ول پوسوں، بھِڑ پوسو وغیرہ۔

6 چھوڑݨ:۔ فعل (کم) دی تکمیل کیتے چھوڑݨ مصدر دا استعمال کیتا ویندے۔

الف) کہیں وی مصدر دے مصدری مادے دے بعد چھوڑݨ مصدر دا ستعمال ۔ کھا چھوڑݨ، پی چھوڑݨ، مار چھوڑݨ، لکھ چھوڑݨ، رکھ چھوڑݨ، ٻد ھ چھوڑݨ وغیرہ وغیرہ۔

ب) حکم ئِ چ زور پیدا کرݨ سانگے کہیں وی مصدر کن بݨئے ہوئے فعل امر دے بعد چھوڑݨ مصدر دا مصدری مادہ ڳنڈھ ݙویندے۔ جیویں جو رکھ چھوڑ ، مارچھوڑ، کھا چھوڑنِس، لکھ چھوڑئم، پی چھوڑیساں ، ردھ چھوڑئی وغیرہ وغیرہ۔

ج) مشکلات دے باوجود کہیں کم دی تکمیل دا اظہار ۔ جیویں جو ، کم کر چھوڑئم ، مکان بݨا چھوڑئیس وغیرہ۔

7 ݙیوݨ:

الف) ݙیوݨ مصدر کن پہلوں اسما یا صفات دا ڳانڈھا کر کے بے شمار افعال مرکب بݨائے ون٘ڄ سڳدِن جیویں جو،ہتھ ݙیوݨ، اکلیس ݙیوݨ، اُٻاسی ݙیوݨ ، ݙکھ ݙیوݨ، زور ݙیوݨ، ساہی ݙیوݨ، رولا ݙیوݨ، ریلاݙیوݨ، کنڈ ݙیوݨ، مونڈھا ݙیوݨ وغیرہ ۔

ب) مصدرݙیوݨ کن پہلوں مصدری مادئیں دا استعمال  جیویں جو مار ݙیوݨ کُٹ ݙیوݨ ، چھوڑ ݙیوݨ، ٹھپ ݙیوݨ، کپ ݙیوݨ، ٹُنگ ݙیوݨ، جھنبھ ݙیوݨ، ڈھک ݙیوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ج) کہیں وی مصدر دا مصدری مادہ تے ݙیوݨ مصدر دے مصدری مادے کوں جوڑ ݙیوݨ نال حکم ئِ چ زور پیدا کیتا ویندے۔ جیویں جو ، مار ݙے، پورݙے، چھوڑ ݙے، پکاݙے، بُھکاݙے، رِدھ ݙے،مَل ݙے، ویٹ ݙے ، چِھک ݙے ، مَندھ ݙے وغیرہ۔

د) اجازت منگݨ کیتے کہیں مصدر دے اڳوں "ݙے"بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے جیویں جو کھانوݨ ݙے، پانوݨ ݙے، سمݨ ݙے، اٹھݨ ݙے، رکھݨ ݙے وغیرہ۔

ر) بند کرݨ دے معنیاں ئِ چ ݙے دا استعمال جیویں جو ، کُنڈا ݙے چا، دروازہ ݙے ݙتس،گھڑے تے چھوݨی ݙتی پئی ئِ ؟دروازے اڳوں سِلھ ݙے چا  وغیرہ۔

8 گھنݨ:

الف) گھنݨ مصدر ݙیوݨ مصدر دا معنیاں دے لحاظ نال متضاد ئِ۔ ایّھو تضاد افعال مرکب ئِ چ وی برقرار رہندے، اے مصدر زیادہ تر فعل دی تکمیل کیتے ورتیا ویندے۔ جتھاں ݙیوݨ مصدر توں فاعل دی بے تعلقی ظاہرتھیندی ئِ اتھاں گھنݨ مصدر نال فاعل دا مفاد سامݨے آئویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

گھنݨ مصدر دا جملہ

ݙیوݨ مصدر دا جملہ

گھنݨ مصدر دا جملہ

ݙیوݨ مصدر دا جملہ

اوکوں سمجھا گِھدی

اوکوں سمجھا ݙتی

پاݨی گھن چا

پاݨی ݙے چا

کتاب چا گِھن

کتاب چا ݙے

قلم گھن گھدس

قلم ݙے ݙتس

ٻس رو گھدی

ٻس رو ݙتی

دوا گھن ݙے

دوا ݙے گھن

وچھا چھوڑ گھِن

وچّھا چھوڑ ݙے

وچّھا گھن چھوڑ

وچّھا ݙے چھوڑ

ب) کہیں وی مصدر دے مصدری مادے دے اڳوں گھنݨ مصدر بطورلاحقہ ڳنڈھ ڈیوݨ نال مرکب فعل بݨایا ون٘ڄ سڳدے۔ جیویں جو  ٻال گھنݨ، ٻجھا گھنݨ، جوڑ گھنݨ، تروڑ گھنݨ، کڈھ گھنݨ، گھت گھنݨ، الا گھنݨ، پکا گھنݨ وغیرہ وغیرہ۔

ج) کہیں اسم یا کہیں صفت دے اڳوں گھنݨ مصدر بطور لاحقہ ڳندھ ݙیوݨ نال فعل مرکب بݨا یا ون٘ڄ سڳدے ۔ جیویں جو ساہ گھنݨ ، راہ گھنݨ ، آسرا گھنݨ، بدلہ گھنݨ، مت گھنݨ، ٹکر گھنݨ، شابش گھنݨ، لعنت گھنݨ وغیرہ وغیرہ۔

9 گھتݨ:

الف) گھتݨ مصدر بطور امدادی فعل استعمال کرݨ نال مرکب افعال دے معنیاں ئِ چ سختی تے ناپسندیدگی دا عنصر شامل تھی ویندے۔ امدای فعل دے طور تے اے مصدر اونہہ ویلھے  اسمیں یا صفیں نال ڳنڈھیندے جݙاں جو مرکب افعال دے معنیاں ء ِچ تکلیف ، بے چینی، حرکت، یا ناپسندیدگی دا عنصر شامل کرݨا ہووے۔ مثال دے طور تے رولا گھتݨ، رپھڑ گھتݨ، مصیبت گھتݨ، لوٹی گھتݨ، ݙاکہ گھتݨ، ہول گھتݨ، تھڑتھلی گھتݨ، رنگ ئِ چ بھنگ گھتݨ، شر گھتݨ، پھا ہ گھتݨ، ڄال گھتݨ

ب) جانوراں کوں خوراک مہیا کرݨ کیتے ۔ داݨا گھتݨ، ݙالا گھتݨ، گھا گھتݨ، بُھوں گھتݨ، کَھل گھتݨ، ونڈا گھتݨ، ٹوکا گھتݨ

ج) گھتݨ مصدر کن علاوہ سٹݨ ، پانوݨ، چھوڑݨ مصادر وی انھیں معنیاں ئِ چ ورتئے ویندن پر انھاں معنیاں ئِ چ گھتݨ دے معنیاں وانگوں زور پیدا نھیں کیتا ون٘ڄ سڳدا۔ چھوڑݨ کن محض فعل دی تکمیل دا اظہار تھیندے جݙاں جو سٹݨ ئِ چ شدت دے نال نال بے تعلقی دا اظہار وی تھیندے ۔ پر گھتݨ مصدر کن فاعل دے فعل دے ناپسندیدہ ہونوݨ دا بھر پور اظہار تھیندے۔

د) گھتݨ مصدر دے استعمال نال بعض اوقات لطیف معنی وی پیدا کیتے ویندن۔ جیویں جو مرݨا گھتݨ، ہتھ گھتݨ، وِتھ گھتݨ، ساہ گھتݨ، ول گھتݨ، نَیل گھتݨ وغیرہ۔

10 سٹݨ :

الف) اینہہ مصدر دی مدد نال سرائیکی زبان دے ٻہوں سارے افعال بناْئے ویندن ۔ اینہہ مصدر کوں امدادی فعل دے طور تے استعمال کرݨ نال معنیاں ئِ چ فاعل دے ارادے ، ارادے دی شدت ، کجھ کجھ نفرت تے لا تعلقی پاتی ویندی ئِ ، مثال دے طور تے مار سٹݨ، چیر سٹݨ، کُٹ سٹݨ، کوہ سٹݨ، کَپ سٹݨ، ٻوڑ سٹݨ، ٹُک سٹݨ وغیرہ۔

ب) سٹݨ مصدر دے بطور امدادی فعل استعمال نال جتھاں فعل دی تکمیل دا اظہار تھیندے اتھاں فاعل دی مجبوری، لاچاری، تے مرضی دے خلاف فعل دے سر زد تھیوݨ دے معنی وی پاتے ویندن۔ جیویں جو پرے سٹݨ، بھُکاسٹݨ، ویٹ سٹݨ، ترونڈ سٹݨ، چِھل سٹݨ، ادھروڑسٹݨ وغیرہ۔

ج) بعض اوقات نفرت دے اظہار کیتے تے تعلقات تروڑ ݙیوݨ کیتے وی اے مصدر بطور امدادی فعل ورتیا ویندے۔ جیویں جو  رشتہ سٹݨ، آون٘ڄ سٹݨ، یاری باشی سٹݨ، سلام دعا سٹݨ، واہ سٹݨ، آدربھا سٹݨ، سُونہہ سن٘ڄا ݨ سٹݨ، کھاڑا سٹݨ وغیرہ

د) کہیں چنڳی یا بُری عادت کوں چھوڑݨ دے معنی پیدا کرݨ سانگے گھتݨ مصدر کوں ایندے نال سلھاڑ ݙتا ویندے۔

مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ ۱۔چوری چکاری سٹ گھت۔۲۔نماز روزہ اصلوں سٹ گھتئیس ۔ ۳۔ میڈے گھر دا آون٘ڄ کیوں سٹ گھتئی۔۴۔میں پڑھائی تاں کݙاں دی سٹ گھتی ہِم۔

ر) کجھ اسمیں یا صفیں دے نال سٹݨ مصدر دا استعمال وݙائی سٹݨ، ݙڈھپ سٹݨ، الاٻول سٹݨ، مستی سٹݨ، چوڳ سٹݨ، بھوم سٹݨ، بار سٹݨ، گھر بار سٹݨ وغیرہ۔

11 رکھݨ :

الف) رکھݨ مصدر دا استعمال بطور امدادی فعل تاکید دے معنیاں ئِ چ گھِن رکھݨ، ݙیکھ رکھݨ، پارکھݨ، سی رکھݨ، کُٹ رکھݨ

ب) کہیں دی مرضی دے خلاف دوستی یا جبر نال کم گھنݨ دے معنیاں ئِ چ  ٻلھا رکھݨ، ٻدھ رکھݨ، پُور رکھݨ، دبا رکھݨ، مَندھ رکھݨ وغیرہ ۔

ج) افعال جاریہ کیتے۔ ماری رکھݨ، کھادی رکھݨ، کیتی رکھݨ، جوڑی رکھݨ، ݙٹھی رکھݨ، ون٘ڄائی رکھݨ، ٻلھائی رکھݨ، چِھلی رکھݨ وغیرہ وغیرہ۔

د) کہیں کم کوںختم کر ݙیوݨ دے معنیاں ئِ چ اے جملے ݙیکھو۔ ۱۔ نواں جوڑا سی رکھ۔۲۔ خط لکھ رکھیم۔ ۳۔جُتی جوڑ رکھی ہِس۔ ۴۔ بھاڄی پکا رکھ۔۵۔ روٹی گھت رکھساں۔۶۔ چولا سی رکھئی تاں چارݙے ۔

ر) کہیں وی متعدی مصدر دے مصدری مادے دے اڳوں رکھݨ مصدر بطور لاحقہ ، لُکا رکھݨ، ٻدھ رکھݨ، بھڄا رکھݨ، ویٹ رکھݨ، سُڄا رکھݨ، پور رکھݨ، ویڑھ رکھݨ وغیرہ۔

س) کہیں اسم یا صفت دے بعد رکھݨ مصدر بطور لاحقہ، امید رکھݨ، روزہ رکھݨ، بُغض رکھݨ، کینہ رکھݨ، وات رکھݨ، سِر رکھݨ، رکھ رکھݨ، کاوڑ رکھݨ، وَ یر رکھݨ، وَٹ رکھݨ، گُندر رکھݨ، غیرت رکھݨ، لحاظ رکھݨ، پَت رکھݨ، لَت رکھݨ

12 کَݙھݨ:

الف) کݙھݨ مصدر گھتݨ مصدر دی ضد ئِ۔ اینہہ مصدر کوں امدادی فعل دے طور تے استعمال کرݨ نال مرکب  افعال دے معنیاں وچوں تکمیل فعل دے علاوہ سکون ، آرام تے احساس دے معنی وی نِکلدن ، جیویں جو  کاوڑ کݙھݨ، اَٹ کݙھݨ، وَٹ کݙھݨ، ساہ کݙھݨ، سہی کݙھݨ، تھکیڑا کݙھݨ، بھڑاس کݙھݨ، غلطی کݙھݨ وغیرہ وغیرہ۔

ب) کجھ اسمیں یا صفتیںدے اڳوں کݙھݨ مصدر بطور لاحقہ ڳنڈھݨ۔ دھانہہ کݙھݨ، آہ کݙھݨ ، رت کݙھݨ، ارمان کݙھݨ، عرق کݙھݨ، پگھر کݙھݨ، ݙند کݙھݨ، رنگ کݙھݨ، ناں کݙھݨ، نموز کݙھݨ، توبہ کݙھݨ،  ڳالھ کݙھݨ،جند کݙھݨ، جاں کݙھݨ، ہاں کݙھݨ، ہتھ کݙھݨ، ݙڈھ کݙھݨ ساہ کݙھݨ، روح کݙھݨ، مطلب کݙھݨ، طریقہ کݙھݨ، پلوتے کݙھݨ، مرݨاں کݙھݨ پوٹھی کݙھݨ، وہترو کݙھݨ وغیرہ۔

13 کرݨ :

الف) کرݨ مصدر سرائیکی زبان دا سب توں زیادہ کثیر الاستعمال امدادی مصدر ئِ۔ اے مصدر عربی تے فارسی لوظاں نال بطور امدادی فعل ٻہوں زیادہ ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے محبت کرݨ، نفرت کرݨ، امداد کرݨ، نقصان کرݨ، نفع کرݨ، حسد کرݨ، دوا کرݨ، علاج کرݨ وغیرہ۔

ب) کرݨ مصدر نال عموماً صفات تے مصدری اسم آندن جیویں جو ۔ چلاکی کرݨ، دود کرݨ ، اٻاہل کرݨ، چھک چھٻیڑ کرݨ، ائی ون٘ڄئی کرݨ، اختہ کرݨ، رلا کرݨ، سن٘ڄ کرݨ، رکھی کرݨ، راکھی پوکھی کرݨ، بُڑ بُڑ کرݨ، پَٹ کھو کرݨ، پدھرا کرݨ، ستھرا کرݨ، پکا کرݨ، کچا کرݨ،پک کرݨ، پوری کرݨ، کوڑھا کرݨ، داہ بچا کرݨ وغیرہ۔

ج) کرݨ مصدر نال ݙوڑے اسما یا صفات وی ورتئیے ویندن جیویں جو داہ بچاکرݨ، کھیرو کھانڈ کرݨ، جھنڈ ڄھولا کرݨ، اُپتری سپتری کرݨ، اَئی ون٘ڄئی کرݨ، ابا مویا کرݨ، ابا تبا کرݨ، الوئے تلوئے کرݨ، ٻت ٻت کرݨ، دھروپٹ کرݨ، دیر دبیر کرݨ، دَبڑ گھسُنی کرݨ،ٹر ٹر کرݨ، ٹرپش کرݨ، سن٘ڄ سواہ کرݨ، کوڑ پلال کرݨ وغیرہ وغیرہ۔

14 لڳݨ:لڳݨ عام طور تے واقع تھیوݨ ، قریب تھیوݨ، اثر اندار تھیوݨ تے جار ی تھیوݨ دے معنیاں ئِ چ استعمال کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے  لڑلڳݨ، ڳل لڳݨ، پھاہی لڳݨ,ٻھاگ لڳݨ، سیت لڳݨ، روڳ لڳݨ، دُھپ لڳݨ، ہتھیں لڳݨ، متھے لڳݨ، ذمے لڳݨ، بیماری لڳݨ، ݙر لڳݨ، روزہ لڳݨ، ݙینہہ لڳݨ، چاٹ لڳݨ، دَھک لڳݨ، دِھکا لڳݨ وغیرہ۔

15 لانوݨ:لانوݨ مصدر لڳݨ مصدر دا متعدی ئِ ۔ اے مصدر وی عام طور تے انھیں معنیاںئِ چ استعمال تھیندے جنھیں معنیاں ئِ چ لڳݨ مصدر استعمال تھیندے ۔ مثال دے طور تے اے مرکبات ݙیکھو۔ لارا لانوݨ، اَکھ لانوݨ، ہتھ لانوݨ، لوݨ لانوݨ، ڈِھڳ لانوݨ، کَن لانوݨ، دل لانوݨ، ڳل لانوݨ، سِر لانوݨ، جھیڑا لانوݨ، رونق لانوݨ، جندرا لانوݨ، چرک لانوݨ، مہندی لانوݨ، ٻوٹا لانوݨ، وݨ لانوݨ، منت لانوݨ، تھورا لانوݨ، ݙٹ لانوݨ داہ لانوݨ وغیرہ۔

16 مارݨ:مارݨ مصدر امدادی فعل دے طور تے استعمال تھی کرئیں وݙے لطیف معنی پیدا کریندے۔ عام طور تے سختی ، تکلیف، مصیبت  تے اوکھ دے معنی ݙیندے  جیویں جو چا مارݨ، کݙھ مارݨ، پٹ مارݨ، ݙاڑھ مارݨ، چھک مارݨ، مُکھ مارݨ، تھپ مارݨ، سٹ مارݨ وغیرہ۔ مارݨ مصدر نال اسم ،صفات تے اسمائے مصدری دے ڳانڈھے نال بݨݨ آلے کجھ مرکبات اے ہن۔ در مارݨ، ہتھ مارݨ،چک مارݨ، وات مارݨ، مُنہہ مارݨ، جان مارݨ، لت مارݨ، مت مارݨ، پھن مارݨ، خچ مارݨ، دڳا مارݨ، دریس مارݨ، للھرمارݨ، بھونک مارݨ وغیرہ۔

17 متفرق:اتھاں کجھ ایجھیں مرکبات پیش کیتے ویندن جہڑے جو آپݨاں ہک وکھرا انداز رکھیندن۔انھیں دی گھاڑت کن اے پتہ لڳدے جو سرائیکی زبان آپݨے مزاج کوں مد نظر رکھیندئیں ہوئیں ہر موقع محل کیتے ہک نواں نکور مرکب پیش کریندی ئِ ۔ او مرکب معنیاں دے لحاظ نال جتھاں وݙی وسعت دا حامل ہوندے اتھاں او سرائیکی زبان دے مزاج دی نشان دہی وی کریندے۔

الف) پونوݨ مصدر جہڑا جو سرائیکی دا ہک اہم مصدرئِ اینکوں افعال دی بݨت ئِ چ بطور امدادی فعل ٻہوں ورتیا ویندے۔ جتھاں اُونہہ کن فعل دی تکمیل دا کم گھدا ویندے اتھاں او فاعل دی حالت کوں وی نشابر کریندے۔ مثال دے طور تے ۔

۱۔ توں کتھاں ٹر پئیں ۔۲۔ میں ٹردئیں ٹردئیں تُرٹ پئیاں۔۳۔ اصغر اڄ کل لاہور رَہند ا پئے۔۴۔ او آپیں روسی وی پیا تے کھاسی وی پیا۔۵۔ کُئی آوئے پیا کُئی ون٘ڄے پیا ساکوں کیا؟۶۔ کیہاں  مرݨا پئے ڳئی جو وَل نھیں ولیا۔

ب) ہک کم دے خاتمے تے ݙوجھے کم دی شروعات کیتے سرائیکی زبان ئِ چ ݙو ڈوٖمصادر کوں کٹھا کر کے ورتیا ویندے۔ اے مرکبات عام طور تے آنوݨ ون٘ڄݨ تے ٻہݨ مصادر کن بݨائے ویندن۔ مثال دے طور تے ___۱___ آتے روٹی کھا ون٘ڄ۔۲۔ بلی سارا کھیر پی ڳئی ئِ۔۳۔ ٻس اتھاہیں ٻہہ ون٘ڄ۔۴۔ تیݙے گھر کون آیا ٻیٹھے؟۵۔ جتھاں دل آکھی اتھاہیں ون٘ڄ ٻہہ۔

ج) سرائیکی زبان ئِ چ پہلا کم تھیوݨ دے بعد فاعل دی ٻہݨ ، کھڑݨ، ٹرݨ تے سمݨ دی حالت کوں بیان کرݨ کیتے مناسب مصادر استعمال کیتے ویندن۔ مثال دے طور تے ۔۔۱۔ توں کتاب پڑھی ٻیٹھیں۔۲۔ او پاݨی پیتی کھڑے۔۳۔ میں آیت الکرسی پڑھ سُتاں ۔۴۔ او نوکر کوں ماری پئے۔۵۔ توں وݙی دیر کن کھیݙدا ودیں۔۶۔ میں پلتھری ماری ٻیٹھاں۔کجھ اے مرکبات وی ݙیکھو جہڑے جو سرائیکی زبان دی وسعت دی ݙس ݙیندن ۔ مثال دے طور تے ایویں لڳدے او گھوڑے ویچ سُتے، ویچ ٻیٹھے ویچ آئے، ویچ ڳئے۔ ویچی کھڑے ، ویچ اٹھئے ، ویچی ودے، ویچی پئے، ویچی ویندے ، ویچ ٹُرئیے وغیرہ وغیرہ۔

د) اجازت منگن ، تاکید کرݨ تے درخواست یا التجا کیتے ݙیوݨ مصدر دے مصدری مادے ’’ݙے‘‘  داا ستعمال ٻہوں دلچسپ ئِ۔ اے مرکبات ݙیکھو۔ مرݨ ݙے، اٹھݨ ݙیونس، پیوݨ ݙتم، کھاوݨ ݙتس، سݨݨ ݙیسو؟ پڑھݨ ݙیسوں،و ن٘ڄݨ ݙیساں، رووݨ ݙتوہی ، ودھݨ ݙیوو، گھنݨ ݙے، پڑھݨ ݙتو وغیرہ وغیرہ۔

ر) سرائیکی زبان دا ’’سڳݨ مصدر‘‘وی ہک وکھرا مصدر ئِ ۔ اینکوں بطور امدادی فعل استعمال کر کے وݙے نازک تے لطیف معنی پیدا کیتے ویندن۔ مثال دے طور تے ۱۔ میںکنوں اے کم نہ تھی سڳسی۔۲۔ توں آسڳیں تاں آون٘ڄیں۔۳۔ اٹھی آپ نہ سڳے لعنت گوݙئیں تے ۔ ۴۔ اڄ میں سکول ون٘ڄ سڳساں تاں ویساں۔۵۔ اے کم ٻس توں ای کر سڳدیں۔

کݙہیںکݙہیں تاں ون٘ڄݨ مصدر کن وی سڳن مصدر دا کم گھِدا ویندے ۔ مثال دے طور تے۱۔ میں کن اے کم نھیں کیتا ویندا۔۲۔ تئیں

کن اندھارے ء ِچ پڑھیا ویندے۔۳۔میݙے کَن بندہن اینہہ کیتے مَیں کنِ کجھ نھیںسݨیاویندا۔ ۴۔ جے کر وَکڑا  ٻدھا ویندا تاں بند بھریج پووے ہا۔

س) کݙہیں کݙہیں ون٘ڄݨ مصدر کن جاریہ افعال دا کم وی گھِدا ویندے۔ مثال دے طور تے۔۱۔توں ٻس آپݨی سُݨئی  ویندیں، کہیں ٻئے دی نھیں سُݨدا۔۲۔نَویں جُتی میڈے پیریں کوں چِھلّی ویندی ئِ۔۳۔ توں ٻس ٻول ویندا، میں لکھساں ویندا۔۴۔ پاݨی ٹھڈھ کنوں ڄمدا ویندے۔۵۔ اوکوں ݙیکھو بلاں آلی کار کھاندا ویندے کھاندا ویندے۔۶۔ اے ݙاند کیندے جہڑا بھڄدا ودے ۔

ش) نکلن مصدر کوں عام طور تے اونہہ ویلھے وی بطور امدادی فعل ورتیا ویندے جݙاں جو اچانک یا دفعتہ کہیں واقعے دا ذکر کیتا ون٘ڄے یا وت کئی خلاف توقع واقعہ پیش آون٘ڄے۔ مثال دے طور تے۔۱۔پٹیا پہاڑ تے نکھتا چوہا۔۲۔ تیݙا چھوہر وݙا نالائق نکھتے۔۳۔ میݙے اڳوں ابڑ غت نانگ نکھتے تے میں وِسمیا ڳیاں۔۴۔توں ڳالھ تاں کر سارا کوڑ سچ نکل آسی۔۵۔ ٻال گھروں روندا نکھتے۔

ص) بطور امدادی فعل لڳݨ مصدر کن کہیں کم دے شروع کرݨ دے معنی وی گھِدے ویندن مثال دے طور تے ۔ ۱۔ او رووݨ جو لٖگے، میکوں ترس آ ڳئے۔۲۔ اخیر انگریز وی سرائیکی ٻولݨ لڳ پئین۔۳۔ توں ڳالھ ڳالھ تے بھڑݨ کیوں لگ پوندیں۔۴۔ سوہݨا سئیں اندرو لڳے آئو۔۵۔ بزار لڳا ون٘ڄ تے سبزی گھن آ۔۶۔ اڄ آپوں پیسے لئی آ ، میں تیکوں کل ݙے ݙیساں۔

ض) اکثر امدادی افعال فعل یا اسم دے مزاج دے مطابق ورتئے ویندن۔ ایھو جھئیں امدادی افعال دا استعمال کہیں قاعدے قانون دا پابند نھیں ہوندا۔ ٻولݨ آلا آپݨے جذبات ، ڳالھ دی شدت تے گہرائی آپݨے انداز بیان تے موقع محل دے مطابق انھیں مصادر دا انتخاب کریندے۔ ایں طرحاں نویاں نویاں ترکیباں سرائیکی زبان دی زینت بݨدئین۔ مثا ل دے طور تے ۔ پٹ گھِنݨ، پٹ سٹݨ، پٹ ݙیوݨ، پٹ مارݨ، پٹ ٻہݨ، مَکو ٻدھݨ، مکو ٹھپّݨ، دل رکھݨ، دل ٻدھݨ، دل سٹݨ، دل چھکݨ، دل تروڑݨ، دل کݙھݨ، راندرسانوݨ، راندون٘ڄاوݨ، راند بھنݨ ، راندکرݨ، مس لہݨ، لانواں لہݨ ہتھ پیر لہݨ، ہاں لہݨ، سروں لہݨ، وڈھی کھانوݨ، غم کھانوݨ، دھکے کھانوݨ، رڄ کھانوݨ، ترس کھانوݨ، مار کھانوݨ، سِر کھانوݨ، ہتھ کھانوݨ، ہتھوں کھانوݨ، تھور تھور کھانوݨ، ٹھر کھانوݨ، تھکیڑالہانوݨ، سِروں لہانوݨ،منہہ لہانوݨ، ویر لہانوݨ، قرض لہانوݨ، جن بھوت لہانوݨ، ہاں لہانوݨ، ہتھ لہانوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ط) اردو زبان وانگوں سرائیکی زبان ئِ چ وی افعال دی تکرار نال ٻولݨ آلا اآپݨے کلام ئِ چ زور نکھار تے سوہݨپ پیدا کر سڳدے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اصل فعل دے اڳوں ݙوجھا ایجھاں فعل جوڑ ݙتا ویندے جہڑا جو عام طور تے اوندا مترادف ، متضاد، یا ہم آواز ہوندے۔ ایں طرحان ٻولݨ آلا آپݨے کلام کوں زیادہ زوردار تے پر لطف بݨا ݙیندے، جیویں جو اے ترکیباں ݙیکھو، ، سڑسُک ون٘ڄݨ، سڑ بھُڄ ون٘ڄݨ، بھڄ دُھرک کرݨ، آون٘ڄ رکھݨ، آون٘ڄ کرݨ، لڳ لویڑ کرݨ، مارکٹ سٹݨ،

لئی چئی کرݨ وغیرہ وغیرہ۔

ظ) سرائیکی زبان ٻولݨ آلے موقع محل دی مناسبت نال اسمیں تے صفتیں نال امدادی فعل ڳنڈھ کرئیں ۔بے شمار نویں نویں مرکبات بݨا گھِندِن مثال دے طور تے اے ترکیباں ݙیکھو رَت ٻدھن، رت پیوݨ، رَت کڈھݨ، رَت رووݨ، غم کھانوݨ، غم ودھاوݨ، غم گھٹاوݨ، غم سہݨ، ݙندبھݨ، ݙند کݙھݨ، ݙند چھکݨ، ہتھ گھتݨ، ہتھ کݙھݨ، ہتھ ݙیوݨ، ہتھ چھکݨ، ہتھ کھانوݨ، ہتھ چانوݨ، ہتھ ٻدھݨ، ہتھ بھنݨ، ہتھ ودھاوݨ، ہتھ رکھݨ، ہتھ اُساوݨ، پور پورݨ، پور گھیلݨ،پُور چاوݨ، پورݙیوݨ‘پُور ٻوڑݨ، پور لنگھاوݨ، پت رکھݨ، پت ون٘ڄاوݨ، پت پالݨ، پت ݙیوݨ، سچ آکھݨ، سچ ٻولݨ، کوڑ مارݨ، کوڑ کݙھݨ، بھولا بھنݨ، پھاہی چڑھݨ، پھاہی لانوݨ، پھاہی گھِنݨ، نک رڳڑݨ، نک گھروڑݨ، نک رکھݨ، نک لہانوݨ وغیرہ وغیرہ۔

ع) بعض عربی تے فارسی لوظیں نال سرائیکی زبان دے سادہ مصادر جوڑ کرئیں نویں نکور مصادر بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔ مثال دے طور تے ۔ مدد کرݨ، مدد گھنݨ، مدد پڄانوݨ، عزت لہانوݨ، عزت لٹݨ، عزت رکھݨ، عزت ݙیوݨ، عزت گھنݨ، عزت پانوݨ، عزت تاڑݨ، عزت چھکݨ، فساد گھتݨ، فساد پانوݨ، فساد ودھانوݨ، فساد مکانوݨ، عادت بھنݨ، عادت ون٘ڄانوݨ، عادت پکانوݨ، جمع کرݨ، جمع تھیوݨ، کلمہ پڑھݨ، شروع کرݨ، شروع تھیوݨ، ہمت ٻدھݨ، ہمت تروڑݨ، ہمت کرݨ، ہمت ٻدھانوݨ، عقل مریڄݨ، عقل آنوݨ، وعدہ کرݨ، وعدہ نبھانوݨ، وعدہ تروڑݨ وغیرہ وغیرہ۔

غ) کہیں ڳالھ وچ سُہݨپ تے زور پیدا کرݨ سانگے سرائیکی ٻولݨ آلے بعض دفعہ ہک با معنی لوظ نال ٻیا بامعنی لوظ جوڑ ݙینڈن۔ ایجھیں مرکب کوں تابع موضوع تے متبوع آکھیا ویندے اینہہ مرکب دے پہلے لوظ کوں تابع موضوع تے ݙوجھے کوں متبوع سݙیا ویندے۔ سرائیکی زبان دے ایھو جھئیں مرکبات کجھ اے ہن۔ بھڄ دُھرک ، روک ٹوک ، بھُل چُک، بھڄ تُرٹ، کُٹ پھاٹ، ڳول پھول ، پٹ پھرول، ڳنڈھ تروپ، ݙیکھ بھال، سوچ سمجھ، رو پِٹ، دھروپٹ، چھل مُچھ، پٹ کھوہ، چیر پاڑ، لڳ لویڑ ، بھن تروڑ، ون٘ڄا ہار، ڄاݨ ٻجھ ، ویچ وٹا، تول تک، گُھٹ وٹ، تروڑ مروڑ، چھاݨ پُݨ، دھومانج، کَپ ٹُک، کھل ہس وغیرہ وغیرہ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو ایجھیں مرکبات دے ݙوہیں لوظ عام طور تے مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) ہوندن۔

ف) سرائیکی زبان دی ہک خاص ڳالھ اے وی ہے جو سرائیکی ٻولݨ آلا آپݨے کلام ئِ چ سُہݨپ تے وکھرپ پیدا کرݨ سانگے متعدی مصادر دے مصدری مادئیں دے اڳوں اوہے مصادر جوڑ کرئیں نویں نکور مرکب مصدر بݨا گھندے۔ ایھو جھئیں سوہݨے تے وکھرے مرکبات کجھ اے ہن ۔ الا الانوݨ، بھال بھالݨ، پٹ پٹݨ، پچ پچانوݨ، تانگھ تا نگھݨ، تول تولݨ،ٹور ٹرݨ، چوڳ چڳݨ، چھانگ چھانگݨ ، چھک چکھݨ، رکھ رکھݨ، ریڑھ ریڑھݨ، سنبھال سنبھالݨ، کُٹ، کُٹݨ ، کھلِ کھِلݨ، لُٹ لٹݨ، لیپ لیپݨ، مار مارݨ، موڑ موڑݨ، منڈ منڈݨ، وٹ وٹݨ وغیرہ وغیرہ۔

ق) سرائیکی زبان ئِ چ افعال دے مصدری مادئیں (فعل امر) کوں دوہرا کرئیں آپݨے کلام ئِ چ سُہݨپ تے زور پیدا کیتاویندے

مثال دے طور تے اے جملے۔۱۔میں ٹر ٹر کے تھک پیاں، ۲۔ توں کھا کھا کے سنڈھا پل ڳئیں۔ ۳۔ اوکوں مار مار کے اڄاںتھکا

نوھیں۔۴۔ سوچ سوچ کے چیتارَل گیم۔۵۔ میں تیکوں ہتھ بھن بھن کے سمجھائے۔۶۔ رو رو کے اکھیں سڄا ٻیٹھے وے۔

ک) ہک مصدر معروف (لازم ہووے یا متعدی) کن بݨݨ آلے فعل امر نال اُونہی مصدر دے متعدی یا متعدی المتعدی مصدر کن بݨݨ آلے فعل امر کوں جوڑ کرئیں ہک ایجھاں مرکب بݨایا ویندے جہڑا جو ٻولݨ آلے دے کلام ئِ چ حسن ، نکھار تے و کھرپ پیدا کرݙیندے۔ کجھ ایھو جھیں مرکبات اے ہن۔ ݙے ݙوا کے، کھا کھوا کے، پی پلا کے، پڑھ پڑھا کے، چا چوا کے، ونڈونڈا کے، مل ہلا کے، سݨ سݨا کے، بچ بچا کے، ودھ ودھا کے، ݙیکھ ݙکھا کے وغیرہ وغیرہ۔

م) کݙہیں کݙہیںݙوجھا لوظ (مصدری مادہ یا فعل امر) پہلے لوظ (مصدری مادے یا فعل امر) دا مترادف ہوندے یا وت متضاد ہوندے۔ جیویں جو اے مرکبات ، الاٻول، سوچ سمجھ، لڳ لویڑ، ڳول پھول، بُھل چک، لوڑھ دھاڑ ، ڄاݨ سن٘ڄاݨ، کھِل ہَس، پچھ پرتیت ، مارکُٹ، چھک چھٻیڑ، ݙے گھِن، ݙے ݙوا وغیرہ وغیرہ۔

نوٹ:اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو زندہ زباناں ئِ چ نویں نویں مرکبات پہلے کنو ں طے شدہ قوانین یا اصولیں دے تحت نھیں بݨدے۔ بلکہ اے عوام دی ٹکسال ئِ چ خود بخود گھڑیڄ کے روز مرہ دی زبان ئِ چ شامل تھی ویندن۔ ویڑھے ڳنواڈھی مختلف زباناں دے اختلاط نال وی کہیں زبان ء ِچ نویں نویں لوظ تے نویاں نویاں ترکیباں داخل تھی ویندئین۔ پراے لوظ تے ترکیباں زبان دے بنیادی ڈھانچے یعنی افعال دیں گردانیں تے حروف دے استعمال کوں بدلݨ تے قادر نھیں ہوندیاں۔

مرکبات سازی ہک ایھّو جھئیاں عمل ہے جیندی بݨت دے اصول کُئی قواعددان متعین نھیں کر سڳدا۔ پر او صرف اے ݙسا سڳدے جو کہڑے کہڑے مرکب دے اجزا ترتیب ئِ چ کینویں ڳنڈھیج ڳئن۔سرائیکی زبان کھلے اسماناں دے ہیٹھ وسݨ آلیاں دی زبان ہے۔ اینہہ کیتے ایندی وسعت آزاد مزاجی تے ہمہ گیری نت نویں مرکبات بݨانوݨ ئِ چ ایندی مدد کریندی ئِ۔ عوام دی ٹکسال وچوں نویں نکور مرکبات گھڑیڄ گھڑیڄ کرئیں ایندے سُہݨپ تے وکھرپ ئِ چ ودھارا کیتی آندن۔ ساݙے مہاندرے لکھاری سرائیکی زبان دے ودھارے کیتے بھر پور کوششاں پئے کریندن۔

6 فعل معطوف یا فعل معطوفہ یا فعل معطوفی:او فعل جہڑا جو ݙو فعلیں نال مل کرئیں بݨدے انھیں ݙوہائیں فعلیں دے وچکار’’ کے یا کرئیں‘‘ آندے تے اے ݙوہیں فعل ہک ݙوجھے دے نالو نال آندن فعل معطوف یا فعل معطوفہ یا فعل معطوفی اکھنیدن۔ انھیں ݙوہائیں فعلیں وچوں پہلے فعل کوں معطوف علیہ تے ݙوجھے کوں معطوف آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو:

۱۔ ٻال اُٹھی کے ڈھے پئے۔۲۔ چوہا ٻلی کوں ݙیکھ کرئیں بھڄ ڳئے۔۳۔ لوٹا زمین تے وڄ کرئیں بھناں ڳئے۔ ۴۔ ما وچھڑے پُتر کوں مل کرئیں رو ݙتے ۔ ۵۔ میݙا بھرا ! روٹی کھا کے کم تے ون٘ڄ۔

اتھاں ہک ٻئی ڳالھ دی وضاحت وی کیتی ویندی ئِ جو اُتے ݙتیں ڳئیں جملئیں ئِ چ کے یاکرئیں دی جا تے حرف عطف ’’تے یا تیں‘‘دا ستعمال وی کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ ایں طرحاں اُتے ݙتے ڳئے جملے کجھ ایں تھی ویسن۔

۱۔ٻال اُٹھی تے/ تیں ڈھے پئے ۔ ۲۔ چوہا ٻلی کوں ݙیکھ تے /تیںبھڄ ڳئے۔۳۔ لوٹا زمین تے /تیںوڄ تے /تیںبھناں ڳئے۔۴۔ ما وچھڑے پُتر کوں مل تے/تیں رو ݙتے ۔۵۔ میݙا بھرا! روتی کھا تے /تیں ون٘ڄ۔

7 فعل دی فاعل یا مبتدا دے نال مطابقت:

(i) جے کر کہیں جملے ئِ چ ہک کن ودھیک فاعل استعمال تھئے ہوون تاں وت فعل دی  تذکیر و تانیث (مذکر یامونث) تے وحدت و جمع (واحد یا جمع) اُونہہ اسم دے مطابق ہوندی ئِ جہڑا جو فعل دے ڈھیر کولھو (نزدیک) یا آخری فاعل دے نال ہووے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ ۱۔ٻال تے ٻالڑیاں کھیݙدیاں ودئین۔۲۔ ٻکریاں تے گھوڑے چردے ودن۔۳۔ ݙاند تے ڳاں ٻدھی کھڑی ئِ۔۴۔ ڳا ں تے ݙاند ٻدھا کھڑے۔

(ii) جیویں جو جملے ئِ چ فعل ہمیشاں فاعل دے مطابق واحد ، جمع ، مذکر  یا مونث آندے جیویں جو بھرا آیا، بھیݨ ڳئی ، گھوڑے بھڄے، ٻالڑیاں پینگھ جھوٹیاں وغیرہ۔ ایویں ای فعل ناقص آپݨے مبتدا دے مطابق واحد ، جمع ، مذکر، یا مونث، آندے، جیویں جو تیݙا چھوہر نکماں نکھتے یا میݙے پُتر ذہین ہن۔احمد دی پُشاک ٻہوں سوہݨی ئِ ۔ تیݙیاں ونگاں سوہݨیاں ہن۔

(iii) جے کر جملے دے ݙو فاعل ہوئوݨ ، ݙوہیں انسان ہووݨ، توڑے جو ݙوہیں واحد ہوون تے انھیں دے وچکار حرف عطف ’’تے‘‘استعمال کیتا ڳیا ہووے تاں وت فعل بہر صورت جمع آسی۔ مثا ل دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

۱۔ زید تے بکر سَم ڳئین۔۲۔ اسلم تے اصغر ٹُر ڳئین۔۳۔ زُہراں تے پھاپل روندیاں ٻیٹھین۔۴۔ رمضو تے تَڳی مر گئین۔

(iv) جے کر جملے دے ݙوفاعل ہووݨ، ݙوہیں غیر انسان ہووݨ، بھانویں جو ݙوہیں واحد ہوون تے انھیں دے وچکار حرف عطف ’’تے‘‘استعمال تھیا ہووے تاں وت فعل ہمیشاں واحد آسی، مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

۱۔ کاں تے لالی اُݙ ڳئی ئِ۔۲۔لالی تے کاں اُݙ ڳئے۔۳۔ ݙاند تے ڳاں چردی ودی ئِ۔۴۔ ڳاں تے ݙاند چردا ودے۔

(v) جݙاں فاعل ݙو یا ݙو کن ودھیک ضمیریں تے مشتمل ہوون تے او ضمیراں انجو انج (یعنی کئی غائب ہووے تے کئی حاضر ہووے یا کئی متکلم ہووے)ہوون تاں وت فعل ہمیشاں جمع آسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔

۱۔ توں تے میں لہور ڄلُسوں۔۲۔ میں تے توں کٹھے کم کریسوں۔۳۔ تُساں تے میں لہور ڄلسوں۔۴۔ تُساں تے اساں لہورڄلُسوں۔ ۵۔ میں تے او لہور ویسوں۔۶۔ او تے میں لہور ویسوں۔ ۷۔ میں تے تُساں لہور ڄلسوں وغیرہ وغیرہ۔

(vi) جݙاں جو فاعل دی عزت تے تعظیم ملحوظ خاطر ہووے تاں وت فعل ہمیشاں جمع آسی، مثال دے طور تے 

۱۔ پیر صاحب تشریف گھݨ آئین۔۲۔ استاد صاحب پڑھیندے کھڑن۔ ۳۔ میݙے والد صاحب اڄ ملتان ویسن۔۴۔ سئیں ہوراں کتھاں ویندے پئین۔

8 فعل دی مفعول یا خبر دے نال مطابقت:

(i) جے کر ہک جملے ئِ چ ہک کن ودھیک مفعول  یا خبراں آیاں ہوون تاں وت فعل اخیری مفعول یا خبر دے مطابق واحد یا جمع آسی۔ مثال دے طور تے

۱۔شوکت چار قلم تے ہک پیمانہ گھِدے۔۲۔ شوکت ہک پیمانہ تے چار قلم گھِدن۔۳۔ ہک طوطا تے چار لالیاں مر ڳئین۔ ۴۔ چار لالیاں تے ہک طوطا مر ڳئے۔ ۵۔ چار کبوتر تے ہک لالی مر ڳئی ئِ وغیرہ وغیرہ۔

(ii) جے کر ہک جملے ئِ چ ہک کن ودھیک مفعول یا خبراں آیاں ہوئون تاں وت فعل اخیری مفعول دے مطابق مذکر یا مؤنث آسی، مثال دے طور تے ۔

۱۔اُونہہ ݙومکان تے ہک دُکان ویچ ݙتی ئِ۔۲۔ اونہہ ݙو دکاناں تے ہک مکان ویچ ݙتے۔ ۳۔ اُونہہ ہک دوکان تے ݙومکان ویچ ݙتن۔۴۔ ہک طوطا تے ہک لالی مر ڳئی ئِ۔۵۔ ہک لالی تے ہک طوطا مر ڳئے وغیرہ وغیرہ ۔

(iii) فعل متعدی دی صورت ئِ چ ( یاد رہوے جو فعل متعدی او فعل ہوندے جہڑا جو فاعل دے علاوہ مفعول کوں وی چہندے جݙاں جو فعل لازم صرف فاعل کوں چہندے) جݙاں مفعول دے نال مفعولی علامت ’’کوں یا نال‘‘ وی استعمال تھئی ہووے تاں وت فعل دا صیغہ ہمیشاں واحد مذکر ای آسی۔ مثال دے طور تے ۔

۱۔ تئیں کتابیں کُوں کیوں خراب کیتے۔۲۔ تئیں کتابیں نال کہڑا کم کیتے۔۳۔ تئیں کتاب کُوں کتھاں رکھئیے۔۴۔ تئیں کتابیں کُوں کتھاں رکھئیے۔۵۔ تئیں چولے نال کیا کیتے۔

(iv) جے کر فعل متعدی دی صورت ئِ چ مفعول دے نال مفعولی علامت ’’کُوں یا نال‘‘ استعمال نہ کیتی ون٘ڄے۔ جیویں جو سرائیکی زبان دا مزاج ئِ ۔ تاں وت فعل مفعول دے مطابق مذکر یا مونث تے واحد یا جمع آسی، یعنی جے کر مفعول مذکر ہو سی یا فعل وی مذکر آسی، مفعول مؤنث ہو سی تاں فعل وی مؤنث آسی، مفعول واحد ہوسی تاں فعل وی واحد آسی تے جے کر مفعول جمع ہوسی تاں وت فعل وی جمع آسی۔ مثال دے طور تے۔

۱۔ تئیں کتاب کتھاں رکھی ئِ۔۲۔ تئیں کتاباں کتھاں رکھئین۔۳۔ تئیں امرود کیوں کھادے۔۴۔ تئیں ݙاند کتھاں ٻدھن وغیرہ وغیرہ۔

(v) جے کر فعل متعدی دی صورت ئِ چ فعل مصدری صورت ئِ چ ہو سی تاں وت مصدر مفعول دی مناسبت نال مذکر یا مؤنث ، واحد یا جمع آسی۔ مثال دے طور تے ۔۱۔ تیکوں سیٻ کھاوݨا پوسی۔۲۔ تیکوں کتاب پڑھݨی پوسی۔ ۳۔ تیکوں ناشپاتیاں کھاوݨیاں پوسن۔۴۔ تیکوں دِھکے کھاوݨے پوسن وغیرہ وغیرہ۔

9 فعل بے فاعل :پہلے اے جملے ݙیکھو۔۱۔ میں انگور کھانداں ٻیٹھاں۔ ۲۔ توں خط لکھداپئیں۔۳۔ انگور کھویندے پئین۔۴۔خط لکھیندا پئے۔

اتے ݙتے ڳئے ݙو جملئیں ئِ چ ورتئے ڳئے فاعل"میں تے توں"نشابر کھڑن یعنی ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے فاعل معروف صورت ئِ چ ہن ۔ لہٰذا معروف فاعلیں دے اڳوں ورتئے ڳئے افعال وی معروف صورت ئِ چ  ہوندن۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ  ورتیے ڳئے افعال دے مصادر کھاوݨ تے لکھݨ مصادر معروف ہن۔ (کیوں جو انھیںدے فاعل معلوم ہن) جݙاں جو تریجھے تے چوتھے جملے دے فاعل ڳجھے (مخفی یا لُکیے ہوئے) ہن۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ فاعل معلوم کائینی۔ یعنی انھیں جملئیں ئِ چ ورتئے ڳئے مصادر کھویڄݨ تے لکھیڄݨ مجہولی صورت ئِ چ ہن۔ لہٰذا اخیر لے ݙو جملئیں ئِ چ ورتئے ڳئے فعل ’’فعل بے فاعل ‘‘سݙیسن۔  ٻس فعل بے فاعل دی تعریف کجھ ایں تھیسی۔ ـ’’او فعل جیندافاعل معلوم نہ ہووے فعل بے فاعل سݙیندے‘‘۔

10۔ زمان یا زمانہ:

وقت کیتے گرائمرئِ چ ’’زمان یا زمانہ‘‘دا لوظ استعمال تھیندے قدرت طرفاں زماں یا زمانے دے ترے بھانڳے (ونڈے)  ڄݨوائے ویندن۔ جیویں جو ہک ݙینہہ دے ترے بھانڳے سویل یا سویلا (صبح) ، ݙوپہرہ تے سنجھ یا سنجھا(شام) ہوندن۔ عمر دے ترے بھانڳے ٻلپݨ (بچپن) جوانی تے ٻڈھیپا جݙاں جو کہیں کم دے ترے ٻھانڳے منڈھ (بݨیاد) وچکار یا وچالا تے پاند یا پوچھڑی ہوندن ۔ ایویں ای زمان یا زمانے دے وی ترے بھانڳے گزریا ویلھا یعنی او ویلھا جہڑا جو مُک چکے (ماضی) ٹردا ویلھا یعنی او ویلھا جہڑا شروع تاں تھی ڳئے پر مکا نھیں (حال)۔ تے آندڑویلھا یعنی او ویلھا جہڑا شروع نھیں تھیا (مستقبل) ایں طرحاں زمان یا زمانے دیاں ترے بݨیادی قسماں ہوندئیں۔

۱۔زمان ماضی یا گزریا ویلھا ۲۔ زمان حال یعنی ٹُردا ویلھا تے زمان مستقبل یعنی آندڑ ویلھا۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ء ِجو ہر کم (فعل )دا زمان (زمانہ) ݙو ڳالھیں ڄݨویندے۔

۱۔ کم (فعل) دے تھیوݨ دا وقت ۲۔ کم (فعل) دے درجے یا کم شروع تھیوݨ کن پورے تھیوݨ تئیںکہڑے کہڑے مرحلئیں (پوڑئیں) کن گزردے۔

11 فعلی مادہ /مصدری مادہ/امر واحد(VERBAL-ROOT):اساں مصدر دے بیان ئِ چ پڑھ ائے ہیں جو فعل دی اوہا صورت جہڑی جو کہیں کم یا حالت دا معنی ݙکھاوے مصدر اکھیندی ئِ۔ مصدر دا ݙوجھا معنی اے وی ہے جو اوہو لوظ جئیں کن ٻئے لوظ صادر تھیون یا ایں وی آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو مصدر فعلیں دے کیتے ہک بݨیاد فراہم کریندے۔ اینہہ بݨیاد کوں فعلی مادہ /مصدری مادہ/امر واحد آکھیا ویندے۔ فعلی مادے دے بݨانوݨ دا طریقہ کجھ ایں ہے۔ سرائیکی مصادردی مصدری علامت ’’ݨ‘‘یا  ـ’’وݨ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد جو کجھ باقی بچدے  اوکوں فعلی مادہ /مصدری مادہ/امر واحد آکھیا ویندے۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ (جیویں جو مصدر دے بیان ئِ چ لکھیا ڳئے) جو فعل دیاں تمام شکلاں فعلی مادہ /مصدری مادہ/امر واحد کن بݨایاں ویندئین نہ کہ اے شکلاں مصادر کن بݨایاں ویندئین ۔ عام طور تے آکھیا اے ویندے جو فعل دیاں تمام شکلاں مصادر کنوں بݨدئین۔ اے آکھݨ قطعاً درست کائینی۔ مصدر افعال کوں فقط بݨیاد فراہم کریندے۔ اتھاں اے ڳالھ وی یاد رہوے جو افعال فعلی مادے کن علاوہ حالیہ تمام حالیہ نا تمام تے امدادی افعال دے ڳانڈھے نال وی بݨائے ون٘ڄ سڳدن جنھیں دی وضاحت اڳوں آسی۔

12۔ گردان تے صیغے:افعال دی گردان کریندئیں ہوئیں ترے ڳالھیں دا خیال رکھیا ویندے۔ جہڑیاں جو اے ہن۔

۱۔ جنس ۲۔ تعدّد ۳۔ حالت

جنس دا معنی ہے صیغئیں ئِ چ  ’’تذکیر و تانیث ‘‘ تعدّد دا معنی ہے صیغئیں ئِ چ’’وحدت و جمع ‘‘دا بہر طور خیال رکھیا ویندے۔ کیوں جو سرائیکی افعال دیں گرداناں ء ِچ مذکر تے مؤنث دیں صورتیں ئِ چ ٻہوں فرق ئِ۔ گردان کریندے ویلھے اینہہ فرق کوں ضرور سامݨے رکھیا ویندے۔ ایویںای گردان کریندئیں ہوئیں افعال کوں ترے حالتیں غائب حاضر تے متکلم ئِ چ تقسیم کر ݙتا ویندے۔ تے وت تعداد دے لحاظ نال ہر حالت دیاں مزید ݙو ݙو حالتاں بݨایاں ویندئین۔ ایں طرحاں اے چھی حالتاں بݨ ویندئین۔ تے وت مذکر تے مؤنث دے لحاظ نال اے چھی حالتاں ݙوڑیاں تھی کرئیں ٻارھاں بݨ ویندئین جہڑیاں جو اے ہن۔

۱۔واحد غائب مذکر

۲۔ واحد غائب مؤنث

۳۔ جمع غائب مذکر

۴۔ جمع غائب مؤنث

۵۔ واحد حاضر مذکر

۶۔ واحد حاضر مؤنث

۷۔ جمع حاضر مذکر

ٌٌَ۸۔ جمع حاضر مؤنث

۹۔واحد متکلم مذکر

۱۰۔واحد متکلم مؤنث

۱۱۔جمع متکلم مذکر

۱۲۔جمع متکلم مؤنث

نوٹ:ایں کن پہلے  جو مختلف افعال دی بݨت تے انھیں دیں گردانیں تے بحث کر یجے ݙو حروف تہجی ( جنھیں کوں سرائیکی دا نشور طبقہ محض علامتاں تصور کریندے) ورتئے ون٘ڄݨ آلے ضمائر متصل دے ڳانڈھے نال بݨݨ آلے لوظیں دی املا کرݨ ئِ چ ٻہوں مشکل پیش آسی۔ توڑے جو ساݙے سرائیکی زبان دے مہاندرے دانشور انھیں ݙوہائیں حروف تہجی کوسرائیکی زبان دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی فہرست ئِ چ شمار نھیں کریندے بلکہ انھیں کوں صرف علامتیں دا ناں ݙے کے نظر انداز کر ݙیندن حالانکہ اے حروف تہجی سرائیکی زبان دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی (جہڑے جو محض پنج حروف تہجی شمار کیتے ویندن یعنی ٻ ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ) دی فہرست ئِ چ آپݨاں ہک وکھرا وجود رکھیندن ۔ انھیں ݙو حروف تہجی دے وجود دے انکار نال سرائیکی لوظیں دی املا تے انھیں دے روزمرہ دے تلفظ ئِ چ ٻہوں سارا اِبہام پیدا تھی ویندے۔ جیویں جو سرائیکی  دانشوریں دا خیال ئِ جو اے حروف تہجی صرف الاٻول دی حدتئیں محدود ہن۔ انھیں داسرائیکی زبان دی لکھت ئِ چ کئی مقام کائینی ۔ میݙے نزدیک اے خیال درست کائینی ۔ بلکہ اے ݙو ہیں حروف تہجی سرائیکی لکھت دا ہک اہم جزو ہن ۔ بھانویں جو سرائیکی ٻول چال ہووے یا سرائیکی تحریر ہووے۔ انھیں دا وجود مسلم ہے۔  اے حروف تہجی ہن۔۱۔ الف خفی الصوت۲۔ یائے خفی الصوت۔

ہݨ اِتھاں وِترے وِترے انھیں حروف تہجی دی املا دے متعلق وضاحت پیش کیتی ویندی ئِ ۔ تاں جو اساکوں انھیں حروف تہجی دے ڳانڈھے نال بݨݨ آلے سرائیکی لوظیں دی املاتے انھیں دے تلفظ کرݨ ئِ چ کُئی دقت پیش نہ آوے۔ انھیں حروف تہجی دی بݨت تے ضرورت تے بحث کرݨ توں پہلے اے ڄاݨݨ ضروری ئِ جو دراصل حروف تہجی آکھیا کیکوں ویندے۔

الف) الف خفی الصوت:ماہرین لسانیات دے نزدیک ہر زبان بݨیادی طور تے کجھ آوازیں دا مجموعہ ہوندی ئِ۔ اللہ تعالیٰ انسان دے ٻولݨ آلے اعضا (اعضائے نطق) تے کھاوݨ آلے ، پیوݨ آلے تے ساہ گھنݨ آلے اعضا انجو انج نھیں بݨئے بلکہ اے سارے اعضاء مل کرئیں اعضائے نطق دا کم وی ݙیندن۔ حقیقت تاں اے ہے جو اے سارے اعضائے نطق بے شمار آوازاں کݙھݨ دی صلاحیت رکھیندن ۔ پر انھیں بے شمار آوازیں وچوں او آوازاں جہڑیاں جو ہک انسان کوں ٻئے انسان تئیں آپݨے ماضی الضمیر پہنچانوݨ دا کم ݙیندئین۔ کلامتی آوازاں اکھیندئین۔ ہر لسانی فرقہ (ہک زبان ٻولݨ آلا گروہ) آپݨے ترسیلی مقاصد کیتے کجھ مخصوص کلامتی اوازیں دا استعمال کریندے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اینکوں ایں وی بیان کیتا ون٘ڄ سڳدے جو ہر زبان دا آپݨاں ہک وکھرا صوتی نظام ہوندے جیندے ئِ چ مختلف اوازیں کوں ترتیب ݙے کرئیں لوظ بݨائے ویندن۔ یعنی اے لوظ کجھ حروف دا مجموعہ ہوندن کیوں جو ہر حرف کہیںنہ کہیں اواز دی علامت سمجھیا ویندے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے حروف صرف اواز نھیں ہوندے بلکہ اوازیں دی تحریری علامت ہوندن۔ جݙاں کُئی زبان تحریری روپ اختیار کر گھندی ئِ تاں وت متکلم (ٻولن آلے) دی بہ نفسِ نفیس موجودگی غیر ضروری تھی ویندی ئِ۔ ایں طرحاں تحریرزبان کوں دوام بخشیندی ئِ۔ پر اے ڳالھ وی آپݨی جاتے ہک حقیقت ئِ جو کہیں وی زبان دی تحریر اونہہ زبان دے کلامتی اوازیں دے سارے پیڄ و خم کوں واضح کرݨ تے قادر نھیں ہوندی۔ اینہہ ڳالھوں وی دنیا دی کہیں وی زبان دا رسم الخط صوتی اعتبار نال اُوندے مکمل ہووݨ دا دعویٰ نھیں کر سڳدا۔ اے ڳالھ وی درست ئِ جو کُئی وی زبان تحریر کن بے نیاز تھی کرئیں آپݨاں وجود تاںقائم رکھ سڳدی ئِ پر کہیں تحریر دا زبان کن بے نیاز ہووݨ بے معنی جھئیں ڳالھ ئِ ماہرین لسانیات دے نزدیک جہڑی زبان آپݨاں تحریری وجود نھیں رکھدی او بالٓاخر ہک ݙینہہ آپݨاں وجود ای ضائع کر ٻہندی ئِ۔

اے طے کرݨ دی خاطر جو کہڑی زبان ئِ چ کہڑیاں کہڑیاں اوازاں ورتیاں ویندئین، ݙٹھا اے ویندے جو کہڑی اواز استعمال تھیوݨ نال کہیں لوظ دے معنیاں ئِ چ تبدیلی پیدا کر ݙیندی ئِ۔ ایندا مطلب اے ہے جو اینہہ اوازد ی جا تے کُئی ٻئی اواز استعمال کیتی ون٘ڄے تاں وت معنیاں ئِ چ فرق پیدا تھیندے یا نھیں تھیندا ۔ جے کر او اواز معنیاں ئِ چ فرق پیدا کر ݙیندی ئِ۔ تاں وت او اواز اُونہہ زبان دے صوتی نظام ئِ چ شامل کر گھدی ویندی ئِ ۔ اصطلاحاً اُونہہ اواز کوں صوتیہ(PHONEME)آکھیا ویندے تے صوتئے ݙوقسمی ہوندن انھیں وچوں ہکڑیں کوں مصمتے (CONSONANT)یعنی حروف صحیح تے ݙوجھیں کوں مصوتے (VOWELS)  یعنی حروف علت آکھیاویندے۔

ہر زبان دے مصمتئیں تے مصوتیں دی تعداد مختلف ہوندی ئِ۔ پر عربی ، فارسی، تے سرائیکی زبان دے مصمتے تاں تعداد

ئِ چ وکھو وکھ ہن پر انھیں زبانیں دے مصوتے صرف ترے ہن۔ انھیں زبانیں ئِ چ عام طور تے (الف ، و، ی ) کوں ای مصوتے (حروف علت) ڳݨیا ویندے۔ جے کر ݙٹھا ون٘ڄے تاں جݙاں اے حروف علت (الف، و، ی) کہیں لوظ دے شروع ئِ چ آون٘ڄݨ تاں وت اے حروف صحیح بݨ ویندن۔ اینہہ ڳالھوں اے حروف تہجی نا تاں مصمتے ڳݨئے ویندن تے نہ ای مصوتے ۔ بلکہ انھیں کوں جے کر نیم مصوتے(اَدھے مصوتے) آکھیا ون٘ڄے تاں زیادہ درست ئِ ۔ ماہرین لسانیات انھیں حروف علت کوں نیم مصوتے ای شمار کریندن۔ تے جے کر حروف علت (الف، و، ی) دی اواز کوں مزید مدھم (ادھا) کر ݙتا ون٘ڄے تاں وت ’’الف‘‘ زبر ئِ چ  ’’ی‘‘ زیر ئِ چ تے ’’و‘‘ پیش ئِ چ تبدیل تھی ویندی ئِ۔ ایں طرحاں زبر ، زیر تے پیش حروف علت (الف ،و، ی) یعنی نیم مصوتئین دے نیم مصوتے گݨئے ویندن۔ اینہہ ساری تمہید دا مقصد عربی زبان دے انتریویں(29) حرف تہجی’’ہمزہ‘‘کوں زیر بحث گھن آنوݨ ہے۔ حقیقت تاں اے ہے جو اہل عرب آپݨی زبان دی صوتی ضرورت پوری کرݨ کیتے ہک حرف تہجی دا اضافہ کیتا جیندا ناں ’’آمزہ‘‘ رکھیا ڳیاتے اُوندی تحریری شکل ’’ء‘‘مقرر کیتی ڳئی ۔ آمزہ دا لوظ وڳڑدیں وڳڑدیں ’’ہمزہ‘‘بݨ ڳیا۔ اہل عرب ہمزے دی اواز الف دی ادھی اواز دے برابر رکھی۔ ݙیکھݨا اے ہے جو ہمزہ عربی زبان دا مصمتہ ئِ یا مصوتہ ئِ تے یا وت صرف ہک علامت ئِ جیویں جو ساݙے سرائیکی دانشوریں دا خیال ئِ۔

اتھاں کجھ عربی دے قرآن پاک وچوں ماخوذ لوظ بطور مثال پیش کیتے ویندن تاں جو اے معلوم کیتا ون٘ڄ سڳے جو عربی زبان ئِ چ ہمزے دی تحریری حیثیت کیا ہے۔ یعنی انھیں لوظیں ئِ چ ہمزے دا استعمال مصمتے دے طور تے تھئے یا مصوتے  دے طور تے یا وت نیم مصوتے دے طور تے تھئے یا الف مصوتے دے نیم مصوتے دے طور تے ورتیا ڳئے۔ اے لوظ کجھ ایں ہن۔

۱۔ اَوْلِیَائَ  ۔ وَلَقَدِ السْتُھْزِیَٔ

۲۔ اُو لٰٓئِکئَ   ۔ بالسُّو ئِ  ۔خَزَآئِن،۔وَالمَلٰٓئِکَتہُ ، اٰ بَآ ئِہِمِْ ۔مِنَ السَّمَآ ئِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ۔ھُوَ قَآئِمٌ ،۔مِݨ وَّرَآئِہٖ ۔دَآئِبَینٍِ ،اَ فئِدَۃً۔

۳۔ وَماَ اُبَرِّیُٔ ۔یَشَآئُ   ۔وَیُݨشِیُٔ۔دُعَآ ئُ،   نَبَوئُ الَّذِینَ،۔  اٰبٰآؤُ نَا۔وغیرہ وغیرہ

اُتے ݙتے ڳئے لوظیں کُوں غور نال ݙیکھݨ دے بعد معلوم تھیندے جو ہمزے تے زبر گھت کرئیں (ئَ) مخفف ’’اَ‘‘دی اوازیں کوں تحریری صورت ئِ چ گھن آندا ڳئے تے ہمزے دے تلوں زیر گھت کرئیں(ئِ) مخفف’’اِ‘‘ تے ہمزے دے اُتے پیش گھت کرئیں (ئُ) مخفف ’’اُ‘‘دی اواز کوں تحریری صورت ݙتی ڳئی ئِ۔ اینہہ کن ثابت اے تھیاجو مخفف’’اَ‘‘دی جاتے ’’ئَ‘‘مخفف’’اِ‘‘دی جا تے ’’ئِ‘‘تے مخفف’’اُ‘‘ دی جا تے ’’ئُ‘‘ استعمال کر کے حرف علت الف (جہڑا جو بذات خود ہک نیم مصوتہ ئِ) دی اواز کن مزید نیم مصوتے دی اواز پیدا کتیی ڳئی ئِ جئیں کن ثابت اے تھیندے جو ’’ہمزہ‘‘کئی علامت نھیں بلکہ حرف علت الف دا نیم مصوتہ ئِ۔ یعنی مخفف’’اَ‘‘دی جا تے ’’ئَ‘‘مخفف’’اِ‘‘ دی جا تے ’’ئِ‘‘تے مخفف ـ’’اُ‘‘دی جا تے’’ئُ‘‘ دا استعمال ݙوجھے لوظیں ئِ چ ایندا مطلب اے ہے جوئَ کوں  اَ ، ئِ کوں اِتے ء ُ کوں  اُ  دی ادھی اواز نال پڑھیا ون٘ڄے۔ اینہہ ساری بحث کن معلوم اے تھیا جو ہمزہ کُئی علامت نھیں بلکہ ہک حرف علت الف دا نیم مصو تہ ئِ جیندے اُتے تلے زبر ، زیر  تے پیش دیاں حرکتاں استعمال کر کے (جہڑیاں جو بذات خود نیم حروف عِلت ڳݨیاں ویندئین ) محفف الف دی اواز پیدا کیتی ڳئی ئِ توڑے جو انھیں دے تلوں حروف علت  ’’و‘‘  یا  ’’ی‘‘  وی کیوں نھیں آڳئے۔ لہٰذا ہمزہ عربی زبان  دا ہک اہم نیم مصوتہ ئِ پورے قرآن کریم ئِ چ ہمزہ آپݨی اینہہ حیثیت  

ء ِچ بھر پور طور تے استعمال کیتا ڳئے۔ جے کر اہل عرب آپݨی زبان دا 29 واں تے اہم حرف تہجی’’ہمزہ‘‘ ایجاد نہ کریندے تاں وت قرآت ئِ چ تاں انھیں دی زبان دا صوتی آہنگ نشابر ہوندا پر لکھت ئِ چ او ایندا اظہار نہ کر سڳدے ۔ ہمزے دی ایجاد اینہہ کمی کوں پورا کر ݙتے۔ اے سہرا بجا طور تے حجاج بن یوسف دے سر ہے جئیں قرآن کریم تے اعراب گھتوائے۔

اردو زبان دے انھیں لوظیں گائے، رائے ، لائے، آئو، لائو، جائو، کئی، گئی  دی املا کوں سامݨے رکھیندئیں ہوئیں ڈاکٹر گیان چند ،ے، ی، تے و  دے اُتے گھتئے ڳئے ہمزے کوُں "جڑواں مصوتیـ" دا ناں ݙیندئیں ہوئیں لکھدن جو (جڑواں مصوتہ ایک (VOWEL-GLIDE) ہے۔ یعنی اس کی ادائیگی میں اعضائے نطق ایک مصوتے کے مخرج سے روانہ ہو کر تیزی کے ساتھ دوسرے مصوتے کے مقام تک پہنچتے ہیں۔ یعنی یہ عمل محض دو مصوتوں کے اجتماع کے مترادف نہیں ہے۔ بلکہ دونوں مصوتے ایک ہی کوشش اور سانس کے ساتھ ایک ہی جھٹکے میں ادا ہوتے ہیں۔ اس طرح کہ سننے میں گویا واحد آواز معلوم ہوتے ہیںاور اصولاً ان کی ادائیگی کے وقت آواز کی گونج میں نشیب و فراز نہیں ہوتا ۔ لیکن واقعہ یہ ہے کہ اس کے پہلے اور آخری اجزا میں سے ایک نسبتاً زیادہ نمائیاں ہوتا ہے)۔

(بحوالہ اردو کے جڑواں مصوتے لسانی مطالعے 64,65)

ڈاکٹر گیان چند دی اینہہ توجیہہ کن اے ثابت تھیندے جو ہمزہ کُئی علامت نھیں بلکہ ہک نیم مصوتہ ئِ یائے مجہول (ے) یائے معروف (ی) تے وائو دے اُتے آ کے آپݨے وجود دا بھر پور اظہار کریندے تے ایں طرحاں اے جڑواں مصوتے دی وجہ تخلیق بݨدے۔

عربی زبان وانگوں سرائیکی زبان دے صوتی آہنگ دے مطابق وی ہمزے دی حیثیت ٻہوں اہمیت دی حامل ئِ کیوں جوسرائیکی زبان وی ٻئیں ہندآریائی زبانیں یا غیر آریائی زبانیں وانگوں عربی زبان کن متاثرئِ۔ لہٰذا سرائیکی زبان وچ وی اے کوں ’’ئِ‘‘تے اوکوں ’’ء ُ  ‘‘    لکھݨ نہ تاں معیوب ئِ تے نہ ای گرائمر دے قواعد دے خلاف ئِ جے کر "ئِ تے ئُ" کوں الف خفی الصوت دا ناں ݙتا ون٘ڄے تاں اے بے جا نہ ہوسی۔ کیوں جو اے الف مصوتے دا نیم مصوتہ ئِ ۔لہٰذا سرائیکی زبان دے کلامی آہنگ دے مطابق اے یا ہے کوں ’’ئِ‘‘تے او یا ہو کوں’’ئُ‘‘  لکھݨ سرائیکی صوتیات دے عین مطابق ئِ۔ ایں طرحاں ئِ چ یا وچ کوں ـ’’ئِ چ ‘‘ لکھݨ کئی معیوب ڳالھ کائینی ۔ کیوں جو اے تے او سرائیکی زبان دی کلامی تے تحریری ضرورت کوں پورا نھیں کریندے۔ ݙوجھی اے ڳالھ جو اے تے او اسم اشارہ ہن، فعل ناقص نھیں۔ اے کوں ہے دی بجائے تے او کوں ہو دی بجائے استعمال کرݨ درست کائینی۔ چونکہ اے دا مخفف’’ئِ‘‘ تے او دا مخفف’’ئُ‘‘ سرائیکی زبان دی کلامی تے تحریری ضرورت کوں پورا کریندے۔

ایندے نال نال تحریر ئِ چ روانی وی پیدا تھئی ویندی ئِ۔ سب توں زیادہ اہم ا ے ڳالھ ئِ جو افعال دے گردانیں ئِ چ ضمیر متصل دے ڳانڈھے نال املا ئِ چ جہڑیاں پیچیدڳیاں پیدا تھیندئین انھیں کوں ’’ئِ تے ء ُ  ‘‘ دے استعمال نال بطریق احسن دور کیتا ون٘ڄ سڳدے۔ مثال دے طور تے ضمیر متصل دے ڳانڈھے نال بݨݨ آلے لوظیں دی املا کجھ ایں ہے۔

لوظ

ضمیر متصل

حرف علت

فعل

معنی

لکھیئُم

ضمیر واحد متکلم

حرف علت ی دے اُتے ئُ دا ستعمال

ماضی مطلق

میں نے لکھا

لکھیِٔم

ضمیر واحد متکلم

حرف علت ی دے اُتے ئِ دا استعمال

ماضی قریب

میں نے لکھا ہے

لکھیُٔس

ضمیر واحد غائب

حرف علت ی دے اُتے ئُ دا ستعمال

ماضی مطلق

اس نے لکھا

لکھیِٔس

ضمیر واحد غائب

حرف علت ی دے اُتے ئِ دا استعمال

ماضی قریب

اس نے لکھا ہے

لکھیُٔمَس

ضمیر واحد متکلم تے ضمیر واحد غائب

حرف علت ی دے اُتے ئُ دا ستعمال

ماضی مطلق

میں نے اسے لکھا

لکھیِٔمِسْ

ضمیر واحد متکلم تے ضمیر واحد غائب

حرف علت ی دے اُتے ئِ دا استعمال

ماضی قریب

میں نے اسے لکھا ہے

لکھیِٔیٔ

ضمیر واحد حاضر

حرف علت ی دے اُتے ئِ دا استعمال

ماضی قریب

تو نے لکھا ہے

لکھیَٔیٔ

ضمیر واحد حاضر

حرف علت ی دے اُتے ئَ دا استعمال

ماضی قریب

تو نے لکھوایا ہے

مثال دے طور تے کجھ جملے وی ݙیکھو۔

1 اوکِتھاں وَیندی پئی ئِ۔۲۔ تساں کیا کھاندے پئے ئُ۔۳۔اے کیندا گھر ئِ۔۴۔تیݙا گھر تاں سلامت ئِ۔۵۔ روزہ افطار کیتی ٻیٹھے ئُ۔

اُتے دٖتے ڳئے جملئیں ئِ چ استعمال کیتے ڳئے "ئِ تے ئُ" دی جا تے جے کر "اے تے او "دا استعمال کیتا ون٘ڄے تاں اے جملے کجھ ایں لکھیئے ویسن۔

2 او کِتھاں ویندی پئی اِے۔۲۔ تساں کیا کھاندے پئے او۔۳۔ اے کیندا گھر اے۔۴۔ چلو ! تیݙا گھر تاں سلامت اے۔۵۔ روزہ افطار کیتی ٻیٹھے او۔

اُتے  تے  تلے ݙتے ڳئے جملئیں دا موازنہ کرݨ نال فرق واضح معلوم تھیندا پئے جہڑا جو کجھ اے ہے ۔

i۔ اے دا لوظ اشارہ قریب کیتے تے او دا لوظ اشارہ بعید کیتے ورتیا ویندے۔ جݙاں جو اُتے ݙتے ڳئے جملئیں ئِ چ انھیں لوظیں دے استعمال دی کُئی وجہ معلوم نھیں تھیندی ۔ انھیں لوظیں دے استعمال نال جملئیں دا مطلب کیا تھیسی سمجھ توں بالاتر ہے۔

ii۔ بالغرض اے دی جا تے ’’ہے‘‘تے او دی جا تے ’’ہو‘‘دا استعمال کیتا ون٘ڄے تاں وت اے تے ہے تے او تے ہو ہک ݙوجھے دا مترادف لوظ تاں کائینی۔ کیوں جو اے تے او تاں اسم اشارہ ہن جݙاں جو ہے تے ہو افعال ناقص ہن۔

iii۔ ایجھئیں جملئیں ئِ چ ’’ئِ‘‘دی بجائے"’’اے یا ہے ‘‘  تے  ’’ئُ  ‘‘  دی بجائے ـ’’او ‘‘  یا  ’’ہو ‘‘دا استعمال نہ تاں کلامی طور تے نہ ای تحریری طور تے سرائیکی صوتیات دی ضرورت کوں پورا کریندے۔بلکہ انھیں دا استعمال تحریر دی روانی ئِ چ مزاحم تھیندے تے اے سرائیکی زبان دے صوتی آہنگ کوں وِڳاڑ ݙیندے۔

iv۔ اے تے ہے یا او تے ہو دے استعمال نال سرائیکی اشعار دے اوزاں دا توازن وڳڑ ویندے۔ مثال دے طور تے اے اشعار ݙیکھو۔

اے تاں ٹھیک اے ، آئی مریندی ہے مگر

دردا ندر دے وی ݙیندن مار دل

(اللہ بخش یاد)

اے ایں بھاݨے مال اے ، یا اوں بھاݨے مال اے

اندھارے ٹٹارے مریندئیں گزر ڳئی      

(احمد خان طارق)

چوٻارے دی ولیک وچوں ، ایویں ڄھاتی پاتی کر

جیویں فجریں پو پُھٹدی اے نت نویں لشکا ر دے نال

(ریاض رحمانی)

اے سچ اے زندگی ہے قرض کاظم

مگر اینہہ قرض دا لیکھا چُکئی ڄلُ

وس تاں پئی اے روہی خبر اے

سانول سوہݨاں وَلسی کے تئیں

(امان اللہ کاظم)

اُتے ݙتے ڳئے شعریں وچوں پہلے شعر ئِ چ ٹھیک اے ، ݙوجھے شعر ئِ چ مال اے ، تریجھے شعر ئِ چ پُھٹدی اے ، چوتھے شعر ئِ چ سچ اے تے پنجویں شعر ئِ چ پئی اے تے خبر اے لوظ استعمال تھین۔ جہڑے جو نہ تاں معنیاں دے لحاظ نال تے نہ ای گرائمر دے قواعد دے لحاظ نال درست ہن۔ انھیں دی جا تے جے کراے لوظ ٹھیک ئِ، مال ئِ، پُھٹدی ئِ، سچ ئِ، پئی ئِ تے خبر ئِ لکھئے ویندے تاں وت مفاہیم تے قواعد دے لحاظ نال درست ہوندے۔

v۔ حروف علت (ا،و،ی) جنھیں کوں مصوتے وی آکھیا ویندے جے کر انھیں وچوں کُئی ہک حرف کہیں لوظ دے شروع ئِ چ آ ون٘ڄے تاں وت او حرف صحیح (مصمتہ) بݨ ویندے۔ پرجے کر کُئی حرف علت شعر دی تقطیع کریندئیں ہوئیں گِرا ݙتا ون٘ڄے(حذف کر ݙتا ون٘ڄے) تاں وت اُونہہ حرف علت کن پہلوں آوݨ آلے لوظ دے اخیری حرف تہجی تے زبر ، زیر یا پیش وچوں کُئی نہ کُئی حرکت ضرور لاوݨی پوندی ئِ۔ پر اے تے او دے الف کوں حذف کریندئیں ہوئیںایھو جھئیں صورت کݙہئیں وہ پیش نھیں آندی۔ مثال دے طور تے جز نمبر ۴ دے اشعار ئِ چ ݙتے ڳئے لوظیں کوںݙٹھا ون٘ڄ سڳدے۔

vi۔ جز نمبر ۵ ہیٹھ ݙتے گئے قانون دے مطابق جے کر  ئِ چ  دے الف کُوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں وت اُونہہ کن پہلوں آوݨ آلے لوظ دے اخیری حرف دے تلوں زیر لاوݨی پوندی ئِ۔ مثال دے طور تے گھراچ کوں گھرِچ، دل اِچ کوں دلِ چ، رات اچ کوں راتِ چ لکھݨ لکھت دے کہیں اصول دے طابق کائینی ۔ ایجھئیں ترکیبیں کوں جے کر الف خفی الصوت دے ڳانڈھے نال گھر ئِ چ دل ئِ چ یا رات ئِ چ لکھیا ون٘ڄے تاں زیادہ درست ئِ۔ چنانچہ اِچ کوں ئِ چ لکھݨ کہیں قانون دے خلاف کائینی۔

vii۔ جے کر ئِ چ یا اِچ دی جا تے  وِچ  لکھیا ون٘ڄے تاں وت اے لکھت دے اصول دے عین مطابق ئِ ۔ پر جے کݙہئیں کہیں شعر ئِ چ ، وچ دے استعمال نال وزن ئِ چ فرق آندا ہووے تاں وت حرف علت ’’و‘‘دی بجائے الف خفی الصوت (ئِ) دا استعمال ضروری تھی ویندے۔ مثال دے طور تے اے اشعار ݙیکھو جھنیں ئِ چ لوظ وچ  پورا پورا ورتےا ڳئے۔

اپݨے گھر وچ، اپݨیاں وچ، غیر ہاں، اے کلیھپے وی بُھڳیناں روز میں (اللہ بخش یاد)

میݙی قسمت وچ رب لِکھِیٔن، وَٹے ، مٹیاں، گارے ، پتھر (ریاض رحمانی )

ہتھ وچ جے کُئی ہتھیار نھیں،   چیں چیں کرو، چاں چاں کرو ( احمد خان طارق)

ہݨ کجھ ایھو جئیں شعر ݙیکھو جنھیں ئِ چ   وچ   دا لوظ پورا پورا (یعنی آپݨی بھر پور آواز نال ) نھیں آندا۔ اینہہ ڳالھوں اتھاں الف خفی الصوت (ئِ) دا استعمال لازمی تھی ویندے تاں شعر دا وزن پورا ٻہندے۔

اَپݨی سنبھل واݨ تے اِتلا، بے شولا نہ تھی۔ ویلھے دی جے وَٹھ ئِ چ آیوں، دھوپسیں ہِکے دھو (اللہ بخش یاد)

عین بہار دی رُت ئِ چ ایجھیاں۔ اُڄڑئیں، ول نھیں وَسّیاں اکھیں

تیݙے شہر ئِ چ اوہو وسے۔ جیندے اَپݨے لھئین تے رَسّے (امان اللہ کاظم)

ب: یائے خفی الصوت:یائے خفی الصوت (مدھم اواز آلی ’’ی‘‘)دا ستعمال سرائیکی زبان دی ہک اہم ضرورت ئِ کیوں جو سرائیکی زبان دے بے شمار لوظئیں دے تلفظ ئِ چ یائے خفی الصوت ٻہوں اہم کردار ادا کریندی ئِ خصوصاً اکثر افعال دی گردان کریندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال ضروری تھی ویندے۔ اینہہ ڳالھوں سرائیکی زبان دے لکھارئیں تے زیر تعلیم افراد کیتے ایندے استعمال تے کما حقہ، دسترس رکھݨ ٻہوں ضروری ئِ ۔ لطف دی ڳالھ تاں اے ہے جو ساݙے سرائیکی زبان دے دانشور اڄاں تئیں یائے خفی الصوت کوں ہک نویکلا حرف تہجی منݨ یا نہ منݨ دی بحث ئِ چ سر گردان ہن تے نال ای ایندی املا وی اڄا ں تئیں متنازعہ ئِ ۔ خیر اے ٻئی ڳالھ ئِ جو یائے خفی الصوت کُوں ہر وں بھروں حرف تہجی منیا ون٘ڄے یا نا منیا ون٘ڄے پر اے ڳالھ ضروری ئِ جو ایندی املا تے ضرور اتفاق کر گھِدا ون٘ڄے تاں جوسرائیکی زبان دیں لکھتئیں ئِ چ یکسانیت پیدا کیتی ون٘ڄ سگے۔ حضرت بشیر احمد ظامی بہاولپوری یائے خفی الصوت دے وجود تے اوندی املا تے توجہ ضرور ݙوائی ئِ پر اُوندی اے کوشش سرائیکی دانشوریں دے نزدیک شرف قبولیت حاصل نھیں کر سڳی ۔ اُنھاں ایندی املا’’یo‘‘مقرر کیتی جہڑی جو لکھت دے اصولیں دے مطابق نہ ہئی اینہہ ڳالھوں اے املا زیادہ مقبولیت حاسل نہ کر سڳی۔ حضرت ظامی صاحب دے بعد سرائیکی زبان دے کہیں دانشور کوں توفیق نہ تھئی جو یائے خفی الصوت دی لکھت بارے آہر کریندا جہڑی جو سرائیکی ٻول چال تے اُوندئیں لکھتیں دی جان ئِ ۔ بابائے اردو ڈاکٹر مولوی عبد الحق یائے خفی الصوت کُوں ’’یائے معدولہ‘‘دا ناں ݙیندئیں ہوئیں آپݨی کتاب ’’قواعد اردو‘‘دے صفحہ نمبر ۴۹تے کجھ ایں لکھیئے۔

’’بعض الفاظ میں ’’ی‘‘ بھی اپنے پہلے حرف کے ساتھ اس طرح مل کر پڑھی جاتی ہے کہ وہ دونوں ایک آواز معلوم ہوتے ہیں۔ جیسے کیا، کیاری، پیارا، دھیان، چیونٹی اور گیارہ۔ اس کا نام ہم نے ’’یائے معدولہ ‘‘رکھا ہے۔ امتیاز کے لیے ایسی ’’ی‘‘کے اوپر یہ’’ ـv‘‘نشان یعنی الٹی جزم لگا دیتے ہیںـ‘‘۔

میݙے نزدیک بابائے اردو دی رائے درست ئِ۔ یعنی یائے خفی الصوت دے اُتے الٹی جزم’’ ـv‘‘دا نشان گھت کرئیں یائے معروف تے یائے خفی الصوت کوُں ان٘ڄوان٘ڄ کر ݙتا ون٘ڄے۔ جیویں جو سرائیکی زبان دا مزاج وی ہے تے اُوندی لکھت دی ضرورت وی۔سرائیکی زبان ئِ چ یائے خفی الصوت کتھاں کتھاں استعمال تھیندی ئِ۔ نشاہر کرݨ دی آہر کریندے ہیں۔

(نوٹ: یائے خفی الصوت دی علامت ’’      ‘‘ میݙی اینہہ پوری کتاب ئِ چ گھت ݙتی ڳئی ئِ ݙٹھی ون٘ڄ سڳدی ئِ)۔

1 ایجھئیں مصادر جنھیں کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں مصدری مادے دے بعد جے کݙہئیں ’’یا‘‘دا ڳانڈھا ضروری تھی ون٘ڄے تاں وت اُونہہ  ’’یا‘‘دی ’’ی‘‘کوُں یائے خفی الصوت یعنی ’’  ےا‘‘لکھݨ ضروری تھی ویسی کیوں جو سرائیکی زبان ئِ چ انھیں لوظیں دا تلفظ یائے خفی الصوت نال ای کیتا ویندے ۔مثال دے طور تے ماضی مطلق معروف دے صیغے واحد غائب دے اے لوظ ݙیکھو۔ لکھݨ کن لکھےا، کھیݙݨ کن کھیݙےا تے پڑھݨ کن پڑھےا وغیرہ۔ جے کر انھیں لوظیں کوں یائے خفی الصوت دے نشان’’ ـv‘‘دے ڳانڈھے نال نہ لکھسوں تاں وت اے لوظ یائے جلی الصوت نال ، لکھیا ، پـڑھیا تے کھیݙیا پڑھے ویسن جہڑا جو سراسر پنجابی تے اردولہجہ ئِ ۔ پر اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو لازم مصادر کن متعدی تے متعدی مصادر کن متعدی المتعدی مصادر بݨݨ آلے مصادر کن جے کر ماضی مطلق معروف دی گردان کیتی ویسی تاں وت صیغہ واحد غائب نال یائے خفی الصوت دی بجائے یائے جلی الصوت استعمال تھیسی۔ مثا ل دے طور تے لکھوایا، کھݙایا، پڑھایا یا پڑھوایا وغیرہ۔

2 متعدی مصادر کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں صیغہ جمع غائب مؤنث کیتے مفعول دے نال یائے خفی الصوت دا استعمال تھیسی۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو۔ اسلم چھٹےاں لکھےاں میں روٹےاں کھادےاں، اُونہہ مچھےاں نپےاں وغیرہ

3 کہیں وی لازم مصدر کن ماضی مطلق معروف دے صیغے جمع غائب مؤنث جمع حاضر مؤنث تے جمع متکلم مؤنث کیتے یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے۔ مثال دے طور تے درکݨ مصدر کن او درکےاں ، تساں درکےاں ، اساں درکےاں ، سمݨ مصدر کن ، اوستےاں ، تُساں سُتےاں تے اساں سُتیاں وغیرہ۔

4 کہیں وی لازم یا متعدی مصدر کن فعل حال معروف دے صیغے جمع غائب مؤنث جمع حاضر مؤنث تے جمع متکلم  مؤنث کیتے یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے۔ مثال دے طور تے سمݨ مصدر کن او سمدئین، تُساں سمدےاں ئُ  ،  اساں سمدےاں ہیں، لکھݨ مصدر کن او لکھدئےن، تسں لکھدےاں ئُ   ،  اسا ں لکھدےاں ہیں۔

5 ایجھئیں سارے لازم تے متعدی مصادر جنھیں کن ماضی مطلق معروف دے بݨݨ آلے صیغے واحد غائب دے اخیر ئِ چ  ـ ’’یا ‘‘ آندے تاں وت انھیں لازم مصادر کن ماضی قریب معروف مذکر دے سارے صیغے تے مونث دے جمع غائب ، جمع حاضر تے جمع متکلم دے صیغے یائے خفی الصوت نال لکھئے ویسن جݙاں جو متعدی مصادر کن ماضی قریب معروف مذکر تے مؤنث دے سارے صیغئیں ئِ چ یائے خفی الصوت استعمال تھیسی۔ مثال دے طور تے ݙیکھو:

مصدر

مذکر یا مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

درکݨ

مذکر

او در کےے

و درکےن

توں درکےں

تُساں درکےے

میں درکےاں

اساں درکےے

درکݨ

مؤنث

او درکی

او رکےن

توں درکی

تُساں درکےاں

میں درکی

اساں درکےاں

لکھݨ

مذکر

اونہہ لکھئے

انھیں لکھئے

تئیں لکھئے

تُساں لکھئے

میں لکھئے

اساں لکھئے

لکھݨ

مؤنث

اونہہ لکھئے

انھیں لکھئے

تئیں لکھئے

تُساں لکھئے

میں لکھئے

اساں لکھئے

6 ایجھیں تما م واحد اسمائے  مؤنث جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘آندی ئِ انھیں دی جمع بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے۔ مثال دے طور تے والی کن والےاں تھالی کن تھالےاں، چٹھی کن چٹھےاں ، مَٹی کن مٹےاں ، ٻگھی کن ٻگھےاں تے مچھی کن مچھےاں وغیرہ۔

7 ایجھئیں تمام واحد اسمائے مؤنث جھئیںدے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘آندی ئِ انھیں کن جمع نسبتی بݨیندیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے مثال دے طور تے والی کن والےں تھالی کن تھالےں، چٹھی کن چٹھےں، مٹی کن مٹےں، ٻگھی کن ٻگھےں، تے مَچھی کن مچھےں وغیرہ۔

8 ایجھیں تمام واحد اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘آندی ئِ تے او جملے ئِ چ بطور فاعل استعمال تھین تاں وت اُوندی جمع بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت استعمال تھیندی ئِ شرط اے ہے جو گردان ماضی قریب معروف دی ہووے۔ مثال دے طور تے موچےںچم چھلےے، درزےں کپڑے سیتن، فوجےں جنگ لڑی ئِ۔ وغیرہ وغیرہ۔

9 کہیں وی مصدر کن اسم حالیہ بݨیندیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے۔مثال دے طور تے درکن کن درکدےں درکدےں، لکھݨ کن لکھدےں لکھدےں وغیرہ۔

11۔ افعال، انھیں دے بݨانوݨ دے قاعدے تے گرداناں:

(i) فعل ماضی تے اُوندی اقسام:گذرئیل وقت دا قواعدی نمائیندہ ماضی اکھِیندے۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ فعل ماضی او خبری فعل ئِ جہڑا جو گزرئے ہوئے زمانے ئِ چ کہیں کم دے کرݨ ، واقع تھیوݨ انجام پانوݨ، سہݨ یا کہیں حالت دے ظاہر تھیوݨ دی خبر ݙیوے۔ فعل ماضی اکھیندے ۔ جیویں جو رمضان خط لکھےا، میں سکول ڳےاہَم، تئیں پتنگ اݙائی ہوسی، توں فیس ݙے چھوڑیں ہا، اصغر گھر آڳیا ہے۔ وغیرہ وغیرہ۔ فعل ماضی دیاں قسماں درج ذیل ہن۔

(الف )فعل ماضی مطلق (ب)فعل ماضی قریب

     (ج) فعل ماضی بعید(ماضی تمام)       (د) فعل ماضی استمراری /مدامی/ناتمام/جاری، (ر) فعل ماضی شکیہ یا احتمالی (س) فعل ماضی شرطی یا تمنائی

(ص) فعل ماضی امکانی (ض) فعل ماضی التزای۔

(الف) فعل ماضی مطلق

i۔ جہڑے فعل توں محض ہک گزرئے ہوئے زمانے دا تھےا ہوےا کم ظاہر تھیوے اوکوں فعل ماضی مطلق آکھیا ویندے۔

(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق 231)

ii۔ فعل ماضی مطلق او فعل ہے جیندے وچ محض گزرےا ہویازمانہ تاں ظاہر تھیوے پر ایہ پتہ نہ لڳے جو کم نیڑے دے زمانے

ئِ چ تھئے یا پرے دے زمانے ئِ چ ۔     (سرائیکی قواعد تے زبان دا نی ازبشیر احمد بھائیہ 138)

iii۔ فعل ماضی مطلق اُونہہ زمانے کوں آکھےا ویندے جئیں ئِ چ کہیں کم دے تھیوݨ دی مجمل (مبہم ، گول مول) نمونے ئِ چ خبر ݙتی ون٘ڄے۔ مطلق دے معنی ہن اصل ، خالص، نسورا، ازاد، بالکل، محض ، سراسر وغیرہ ۔  

(سندھی ٻولی جو صرف ونحواز واحد بخش شیخ341) (ترجمہ)

iv۔ فعل ماضی مطلق او ہو وقت ݙکھیندے  جہڑا جو بالکل گزر ڳیا ہووے یعنی جئیں ئِ چ نیڑے تے پرے دا تصور نہ پاتا ون٘ڄے یا جئیں ئِ چ کئی کم تھی چکا ہووے۔        (وݙو سندھی ویاکرݨ از بھیرومل مہر چند اڈوانی 131)(ترجمہ)

v۔ فعل ماضی مطلق او فعل ئِ جئیں ئِ چ کہیں کم دا تھیوݨ گذرئے ہویئے زمانے ئِ چ پاتا ون٘ڄے تے جئیں ئِ چ نیڑے تے پرے دا تصور موجود نہ ہووے ۔      (اردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم113)(ترجمہ)

vi۔ فعل ماضی مطلق او فعل ئِ جئیں ئِ چ محض ہک فعل دے گزرئیے ہوئے زمانے ئِ چ واقع تھیوݨ دی خبر ملے ۔

(قواعد اردور از ڈاکٹر مولوی عبدالحق 125)(ترجمہ)

vii۔ گزرئیل وقت دا نمائیندہ ماضی اکھیندے تے جے کر فعل دے ذریعے گزرئیل وقت دا اظہار کرݨاہووے تے نال ای زمانی فاصلے دا تعین کرݨ وی مقصود نہ ہووے تاں وت جملے ئِ چ اینہہ مقصد کیتے استعمال تھیوݨ آلے فعل دی ہیت ’’ماضی مطلق‘‘اکھیندی ئِ۔           (نئی اردوقواعد از عصمت جاوید93)(ترجمہ)

اُتے ݙتئیں ڳئیں مختلف دانشوریں دیں تعریفیں کن ماضی مطلق دی تعریف کجھ ایں بݨدی ئِ۔

ـ’’او فعل جئیں ئِ چ کہیں کم دا کرݨ ، تھیوݨ تے سہن گزرئے ہوئے مطلق (ازاد ، بالکل ،قطعی) یا مجمل (مبہم، گول مول) یا مختصر زمانے وچ پاتا ون٘ڄے۔ ݙوجھے لوظیںئِ چ اینہہ گزرئیے وقت دا اظہار زمانی فاصلے دے بغیر (یعنی نیڑے تے پرے دے تصور توں پاک یا اینہہ کن اے ظاہر نہ تھیوے جو کم نیڑے دے زمانے ئِ چ تھئے یا پرے دے زمانے ئِ چ ) تھیوے فعل ماضی مطلق سݙیندیـ‘‘۔

فعل ماضی مطلق معروف بݨانوݨ دے قاعدے:سرائیکی مصادر کئی ونکیں دے ہن۔ اینہہ ڳالھوں انھیں مصادر کن اردو تے فارسی وانگوں فعل ماضی مطلق بݨانوݨ دا کئی ہک قاعدہ وضع نھیں کیتا ون٘ڄ سڳدا بلکہ سرائیکی مصادر کوں مختلف گروہیں ئِ چ ونڈ کرئیں فعل ماضی مطلق بݨانوݨ دے قاعدے گھڑئیے ویندن جہڑے جو کجھ ایںہن۔

قاعدہ نمبر1:سرائیکی مصادر کن عام طور تے ماضی مطلق معروف بݨانوݨ سانگے کہیں وی مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دے اڳوں  ـ’’  ےا‘‘(یائے خفی الصوت ’’ی ‘‘  +الف) دا ودھارا کرݙیوݨ نال فعل ماضی مطلق معروف بݨ ویندے۔ مثال دے طور تے آوݨ کنوں آےا۔ مارݨ کنوں مارےا، ترݨ کنوں ترےا، کھلن کنوں کِھلےا، ولݨ کنوں وَلےا، وِسمݨ کنوں وِسمےا، سنبھلݨ کنوں سنبھلےا تے وچھڑݨ کنوں وِچھڑےا۔

قاعدہ نمبر2:جے کر کہیں مصدر دے مصدری مادے (فعل امر) دا چھیکڑی حرف ’’ـہ‘‘یا ’’س‘‘ہووے تاں وت اُوندی اینہہ چھیکڑی  ـ ’’ہ‘‘یا ’’س‘‘ کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ٹھا، دھا یا تھا‘‘دا ودھارا کرݙیوݨ نال فعل ماضی مطلق معروف بݨ ویندے۔ مثال دے طور تے :

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

ٻہݨ

ٻہہ

ٻیٹھا

پہݨ

پہہ

پیٹھا

ڈھہݨ

ڈھہہ

ڈھٹھا

دھروہݨ

دھروہ

دھروٹھا

ڈھوہݨ

ڈھوہ

ڈھوٹھا

کوہݨ

کوہ

کُٹھا

پینہݨ

پینہہ

پینٹھا

ڳہݨ

ڳہہ

ڳاٹھا

مُسݨ

مُس

مُٹھا

کُسݨ

کُس

کُٹھا

وسݨ

وَس

وُٹھا

رُسݨ

رُس

رُٹھا

ݙوہݨ

ݙوہ

ݙدھا

پھِسݨ

پھِس

پِھتھا

کُھسݨ

کھُس

کُھتھا

چھہݨ

چھہہ

چھتھا

پھاسݨ

پھاس

پھاتھا

لہݨ

لہہ

لَتھا

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو بعض مصادر جنھیں دے مصدری مادے دی چھیکڑ ئِ چ ’’ہ، یا، س‘‘ آندی ئِ۔اینہہ قاعدے کن مستثنیٰ ہوندن۔

قاعدہ نمبر3:جئیں مصدر دے مصدری مادے یا فعل امر دا چھیکڑی حرف ، حروف علت (ا،و،ی)وچوں کئی ہک آون٘ڄے یا ـ’’ں‘‘ (نون غنہ) ہووے تاں وت اُونہہ چھیکڑی حرف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’تا‘‘ دا ودھارا کر ݙیوݨ نال فعل ماضی مطلق معروف بݨ ویندے۔ پر بعض مصادر اینہہ قاعدے کن متثنیٰ وی ہوندن۔ مثال دے طور تے۔

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

مصدر

مصدری مادہ

ماضی مطلق

پاوݨ

پا

پاتا

چاوݨ

چا

چاتا

دھانوݨ

دھاں

دھانتا

پیوݨ

پی

پیتا

سیوݨ

سی

سیتا

جووݨ

جو

جُتا

دھووݨ

دھو

دھوتا

ݙیوݨ

ݙے

ݙتا

پووݨ

پو

پوتا

ڄاݨݨ

ڄاݨ

ڄاتا

سن٘ڄاݨݨ

سن٘ڄاݨ

سن٘ڄاݨا

چاوݨ

چا

چاتا

قاعدہ نمبر4:  بعض مصادر مجہول دے مصدری مادے (فعل امر) دے پہلے حرف تہجی دے اڳوں ’’دھا‘‘ دا ودھارا کر ݙیوݨ نال ماضی مطلق معروف بݨ ویندے پر کجھ مصادر اینہہ قاعدے کن متثنیٰ وی ہوندن۔ مثال دے طور تے

لبھیجݨ

لبھ

لدھا

ݙوہیجݨ

ݙوہ

ݙدھا

رِنھیجݨ

رِنھ

رِدھا

رجھیجݨ

رُجھ

رُدھا

گھنیجݨ

گِھن

گِھدھایا گھِدا

ٻدھیڄݨ

ٻدھ

ٻدھا

قاعدہ نمبر 5:  بعض سرائیکی مصادر ایجھیں وی ہن جنھیں کنوں فعل ماضی مطلق معروف بے قاعدہ بݨدے ۔ مثال دے طور تے رووݨ کن رُنا، مرݨ کن مویا، کرݨ کن کیتا، کھاوݨ کن کھادھا، ون٘ڄݨ کن ڳیا، وہݨ کن وُڑھا، نِکلݨ کن نِکھتا ، وکاوݨ کن وِکاناْ، آنݨ کن آندا، بھاوݨ کن بھاݨا، کماوݨ کن کُماݨا یا کُمایا وغیرہ وغیرہ۔

فعل ماضی مطلق معروف دی گردان مصادر لازم کنوں:

قاعدہ نمبر1:  اُتے ݙتے ڳئے مختلف قاعدئیں نال بݨائی ڳئی ماضی مطلق معروف دے چھیکڑی ’’الف ‘‘کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں تلے ݙتے ڳئے قاعدے دے مطابق ضمائر منفصل تے ضمائر متصل کیتے وکھو وکھ ودھارا کیتا ویندے۔ ایویں ای مونث تے مذکر کیتے وی انجو انج ودھارا کر کے فعل ماضی مطلق معروف دی گردان کیتی ویندی ئِ۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو ضمائر منفصل نال گردان کریندئیں ہوئیں غائب ، حاضر متکلم دیاں ، فاعلی ضمیراں (شخصی ضمیراں) وی نال نال ورتیاں ویندئین جݙاں جو ضمائر متصل نال اے ضمیراں استعمال نھیں کیتیاں ویندیاں۔

ضمیر

مثبت/منفی

مذکر /مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

منفصل

مثبت

مذکر

الف

ئے

الف

ئے

الف

ئے

منفصل

منفی

مذکر

نھیں الف

نھیں ئے

نھیں الف

نھیں ئے

نھیں الف

نھیں ئے

منفصل

مثبت

مونث

ی

یاں /اں

ی

یاں/اں

ی

یاں/ی

منفصل

منفی

مونث

نھیں ی

نھیں یاں /اں

نھیں ی

نھیں یاں /اں

نھیں ی

نھیں یاں /اں

متصل

مثبت

مذکر

الف

ئے

یوں /وں

یوہے /یووے

ئیم/یوی

یو سے /وسے

متصل

منفی

مذکر

نھیں الف

نھیں ئے

نوھیں الف

نو ھے ئے

نھم الف/نھیں الف

نِسے ئے

متصل

مثبت

مونث

ی

یاں/اں

یوں /وں

یو ہے /وے

ئیم /یوی /م

یو سے /وسے

متصل

منفی

مونث

نھیں ی

نھیں یاں/اں

نوھیں ی

نوھے یاں /اں

نھم ی /نھیں ی

نسے یاں /اں

دُرکݨ تے رووݨ مصدر کنوں گردان:

منفصل

مثبت

مذکر

اودرکےا

او درکئے

توں درکےا

تساں درکیے

میں درکےا

اساں درکیے

منفصل

مثبت

مذکر

اورُناں

اورُنے

توں رُناں

تُساں رُنے

میں رُناں

اساں رُنے

منفصل

منفی

مذکر

اونھیں دُرکےا

اونھیں درکیے

توں نھیں /نوھیں درکےا

تساں نھیں /نوھے درکیے

میںنھیں /نمھی درکےا

اساں نھیں /نِسے درکیے

منفصل

منفی

مذکر

اونھیں رُناں

اونھیں رُنے

توں نھیں /نوھیں رُناں

تساں نھیں /نوِھے رُنے

میں نھیں/ نمھی رُناں

اساں نھیں/نِسے رُنے

منفصل

مثبت

مونث

او دُرکی

او درکےاں

توں درکی

تساں درکےاں

میں درکی

اساں درکےاں

منفصل

مونث

او رُنی

او رُنےاں

توں رُنی

تساں رُنےاں

میں رُنی

اساں رُنےاں

منفصل

منفی

مونث

اونھیں دُرکی

اونھیں درکےاں

توں نھیں/ نوھیں درکی

تساں نھیں/ نِوھے درکےاں

میںنھیں /نمھی درکی

اساں نھیں / نسے درکےاں

منفصل

منفی

مونث

اونھیں رُنی

اونھیں رنےاں

توں نھیں /نوھیں رُنی

تساں نھیں / نِھوے رنےاں

میں نھیں/ نمھی رُنی

اساں نیں /نِسے رنےاں

متصل

مثبت

مذکر

درکیا

درکیے

دُرکیوں

درکیو ہے/درکیووے

درکیُم/درکیومی

درکیو سے

متصل

مثبت

مذکر

رناں

رُنے

رنوں

رنوہے/رنووے

رُنم/رنومی

رُنیوسے

متصل

منفی

مذکر

نھیں درکےا

نھیں/ نھِن درکیے

نوھیں درکےا

نِوھے درکیے

نھم درکیا /نمھی درکیا

نسے درکیے

متصل

منفی

مذکر

نھیں رُناں

نھیں/ نھِن رُنے

نوھیں رُناں

نوھے رُنے

نِھم/ نمھی رناں

نسے رُنے

متصل

مثبت

مونث

دُرکی

درکےاں

درکیوں

درکیو ہے/درکیووے

درکیم/درکیومی

درکیو سے

متصل

مثبت

مونث

رُنی

رُنےاں

رُنوں

رنوہے/رنووے

رُنم/رُنومی

رُنیو سے

متصل

منفی

مونث

نھیں رُنی

نھیں /نھِن رُنےاں

نوھیں رُنی

نوھے رُنےاں

نھم رُنی /نمھی رنی

نسے رنےاں

متصل

منفی

مونث

نھیں درکی

نھیں/نھِن درکےاں

نوھیں درکی

نوھے درکےاں

نھم درکی/نمھی درکی

نسے درکےاں

فعل ماضی مطلق معروف دی گردان مصادر متعدی کنوں:

قاعدہ نمبر2:کہیں وی متعدی مصدر کنوں اُتے ݙتے ڳئے قاعدئیں دے مطابق فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب مذکر گھن کرئیں اُونہہ کن پہلوں غائب ، حاضر تے متکلم دےاں صیغے وار فاعلی (شخصی) ضمیراں ڳنڈھ کرئیں گردان کیتی ویندی ئِ۔ ݙوجھے  لوظیں ئِ چ ݙتے ڳئے اصل مصدر متعدی کن ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب مذکر تاں مستقل رہندے ڄڈاں جو اونہہ کن پہلوں آئوݨ آلےاں غائب ، حاضر متکلم دیاں فاعلی ضمیراں صیغہ وار تبدیل تھیندیاں رہ ویندئین۔ ٻئی اے ڳالھ جو مصدر متعدی کن فعل ماضی مطلق معروف دی گردان مذکر تے مونث کیتے انجو انج نھیں ہوندی۔ ضمیر منفصل دی منفی گردان کیتے ضمیر شخصی تے فعل ماضی مطلق معروف دے صیغہ واحد غائب مذکردے وچکارلوظ "نھیں"دا ودھارا کیتا ویندے۔ ایویںای ضمیر متصل نال فعل ماضی مطلق معروف دی مثبت تے منفی گردان سانگے تلے ݙتے ڳئے خاکے دے مطابق لوظیں دا ودھارا کیتا ویندے۔ اے یاد رہوے جو منفی گردان کیتے ماضی مطلق معروف دے صیغے واحد غائب مذکر کن پہلوں تلے ݙتے ہوئے لوظیں دا ودھارا کیتا ویندے۔

ضمیر

مثبت /منفی

مذکر مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

متصل

مثبت

مذکر مونث

س

نیں/نے

و /وہی /ئُی

وہے/وے/نے

م/یومی

وسے

متصل

منفی

مذکرمونث

نِس/نوھیں

ننھیں

نوھی

نوھے

نِھم/نمھیں

نِسے

مصادر متعدی لکھݨ/ تے ڈیوݨ کن گردان:

ضمیر منفصل

مثبت

مذکر /مونث

اونہہ لکھیا

انھیں/ انھاں لکھےا

تئیں لکھےا

تساں لکھےا

میں لکھےا

اساں لکھےا

ضمیر منفصل

مثبت

مذکر /مونث

اونہہ ݙتا

انھیں/ انھاں ݙتا

تئیں ݙتا

تساں ݙتا

میں ݙتا

اساں ݙتا

ضمیر منفصل

منفی

مذکر /مونث

اونہہ نھیں لکھےا

انھیں /انھاں نھیں لکھےا

تئیں نھیں لکھےا

تساں نھیں لکھےا

میں نھیں لکھےا

اساں نھیں لکھےا

ضمیر منفصل

منفی

مذکر /مونث

اونہہ نھیں ݙتا

انھیں/ انھاں نھیں ݙتا

تئیں نھیں ݙتا

تساں نھیں ݙتا

میں نھیں ݙتا

اساں نھیں ݙتا

ضمیر متصل

مثبت

مذکر /مونث

لکھیئُس

لکھیو نے

لکھئی /لکھیو/لکھیوہی

لکھیوہے / لکھیووے

لکھیئُم  / لکھیومی  

لکھیو سے

مصدر متعدی ݙیوݨ کن گردان:

ضمیر

مثبت /منفی

مذکر تے مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

متصل

مثبت

مذکر تے مونث

  ݙتُس

ݙتونیں

ݙتئی

ݙتو ہے /ݙتووے

ݙتُم /ݙتومی

ݙتو سے

ݙتوہی

ݙتونے

متصل

منفی

مذکر تے مونث

نِس ݙتا/نوھِس ݙتا

نِنھیں ݙتا

نوھی ݙتا

نوھے ݙتا

نمھیں ݙتا/نھِم ݙتا

نِسے ݙتا

فعل ماضی مطلق معروف دی گردان مصادر متعدی المتعدی کنوں:

قاعدہ نمبر 3:فعل ماضی مطلق دی گردان مصادر متعدی المتعدی کنوں قاعدہ نمبر ۲ دے مطابق کیتی ویندی ئِ متعدی مصادر کن مصادر متعدی المتعدی بݨانوݨ دے قاعدے ’’مصدر دے بیان‘‘دی جز نمبر 10  ہیٹھ ݙیکھو۔

متعدی المتعدی مصادر لکھاوݨ /لکھواوݨ تے ݙواوݨ کنوں گردان:

ضمیر منفصل

مثبت

مذکر تے مونث

اونہہ لکھایا/لکھوایا

انھیں لکھایا/لکھوایا

تئیں لکھایا/لکھوایا

تُساں لکھایا/لکھوایا

میں لکھایا/لکھوایا

اساں لکھایا / لکھوایا

ضمیر منفصل

مثبت

مذکر تے مونث

اونہہ ݙوایا

انھیں ݙوایا

تئیں ݙوایا

تساں ݙوایا

میں ݙوایا

اساں ݙوایا

ضمیر منفصل

منفی

مذکر تے مونث

اونہہ نھیں لکھایا /لکھوایا

انھیں نھیں لکھایا/لکھوایا

تئیں نھیں  

لکھایا /لکھوایا

تساں  نھیں     لکھایا/ لکھوایا

میں نھیں لکھایا/لکھوایا

اساں نھیں لکھایا/ لکھوایا

منفی

مذکر تے مونث

اونہہ نھیں ݙوایا

انھیں نھیں ݙوایا

تئیں نھیں ݙوایا

تساں نھیں ݙوایا

میں نھیں ݙوایا

اساں نھیں ݙوایا

متصل

مثبت

مذکر تے مونث

لکھوائیُس

لکھوایونیں

لکھوایو /لکھوایوئی

لکھوایونے/

لکھایووے

لکھوایُٔم لکھوایومی

لکھوایو سے

متصل

مثبت

مذکر تے مونث

ݙوائُیس

ݙویونیں

ݙوایو

/ݙوایوئی

ݙوایونے/

ݙوایووے

ݙوایُٔم/ݙوایومی

ݙوایوسے

متصل

منفی

مذکر تے مونث

نِس /نِسی/نوھس لکھایا/لکھوایا

ننھیں لکھایا /

لکھوایا

نوھی لکھایا /

لکھوایا

نوھے لکھایا /

لکھوایا

نمھم/نمھیں لکھایا /لکھوایا

نِسے لکھایا /لکھوایا

متصل

منفی

مذکر تے مونث

نِس نِسی/نوھس لکھایا/لکھوایا

ننھیں لکھوایا/

لکھایا

نوھی لکھوایا

/لکھایا

نوھے لکھوایا /

لکھایا

نمھیں/نھم لکھوایا /لکھایا

نِسے لکھوایا /لکھایا

متصل

منفی

مذکر تے مونث

نِس /نِسی/ݙوایا

ننھیں ݙوایا

نوھی ݙوایا

نوھے ݙوایا

نمھم/  ݙوایا

نِسے ݙوایا

فعل ماضی مطلق مجہول دی مصادر متعدی کنوں گردان:

قاعدہ نمبر4:فعل ماضی مطلق مجہول دی گردان صرف متعدی مصادر کن ای کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔ ایندے بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے جو اصل مصدر (جیندی گردان کرݨ مقصودئِ) کن ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب مذکر گھن کرئیں اُوندے اڳوں ون٘ڄݨ مصدر کن وی ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب مذکر (جہڑا جو ڳیا بݨدے) ڳنڈھ ݙیوݨ نال فعل ماضی مطلق مجہول دا صیغہ واحد غائب مذکر بݨ ویندے ۔ گردان کرݨ سانگے اُتے ݙتا ڳیا قاعدہ نمبر ۱ ورتیا ویندے۔ اینہہ قاعدے دے مطابق مذکر تے مونث دی گردان انجوانج کیتی ویندی ئِ۔ گردان کیتے قاعدہ نمبر ۱ دا خاکہ آپݨے سامݨے رکھو۔

متعدی مصدر مارݨ کنوں گردان:

ضمیر

مثبت/منفی

مذکر /مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

منفصل

مثبت

مذکر

او ماریا گیا

او مارئیے ڳئے

توں ماریا  گیا

تساں مارئیے ڳئے

میں ماریا گیا

اساں مارئیے ڳئے

منفصل

مثبت

مونث

او ماری ڳئی

او ماریاں ڳیاں

توں ماری ڳئی

تساں ماریاں ڳیاں

میں ماری ڳئی

اساں ماریاں ڳیاں

منفصل

منفی

مذکر

او ماریا نھیں ڳیا

او مارئیے نھیں ڳئے

توں ماریا نھیں ڳےا

تساں مارئیے نھیں ڳئے

میں ماریا نھیں ڳےا

اساں ماریئے نھیں/ نسے ڳئے

منفصل

منفی

مونث

او ماری نھیں ڳئی

او ماریاں نھیں گیاں

توں ماری نھیں ڳئی

تساں ماریاں نھیں ڳیاں

میں ماری نھیں ڳئی

اساں ماریاں نھیں ڳیاں

متصل

مثبت

مذکر

ماریا ڳیئُس

مارئے ڳیونیں

ماریا ڳیئوں

مارئیے ڳیوہے

ماریا ڳیاں

مارئیے ڳیوسے

متصل

مثبت

-

-

-

-

مارئیے ڳیووے

ماریا ڳیئم/

ماریاڳیومی

-

متصل

مثبت

مونث

ماری ڳیئُس

ماریاں ڳیونیں

ماری ڳیئوں

ماریاں ڳیونیں

ماری ڳیئم

ماریاں ڳیوسے

متصل

مثبت

-

-

-

ماری ڳیوویں

ماریاں ڳیووے/

ڳیوہے

ماری ڳیومی

-

متصل

منفی

مذکر

ماریا نہ ڳیئُس

مارئیے نہ ڳیونیں

ماریا نہ ڳیئوں

مارے نہ ڳیوہے

ماریا نہ ڳئیم

مارئیے نہ ڳیوسے

متصل

منفی

-

ماریا نِس /نِسی ڳیا

مارئیے نِھن ڳئے

ماریا نھویں ڳیا

مارئیے نوھے ڳئے

ماریا نھِم ڳیا

مارئیے نِسے ڳئے

متصل

منفی

-

ماریا نوھس ڳیا

-

-

-

ماریا نمھیں ڳیا

-

متصل

منفی

مونث

ماری نہ ڳیئُس

ماریاں نہ ڳیونیں

ماری نہ ڳیئوں

ماریاں نہ ڳیوہے

ماری نہ ڳئیم

ماریاں نہ ڳیوسے

متصل

منفی

مونث

ماری نِس ڳئی

ماریاں نِھن ڳیاں

ماری نھویں ڳئی

ماریاں نہ ڳیووے

ماری نہ ڳیومی

ماریاں نِسے ڳیاں

متصل

منفی

مونث

ماری نوھس ڳئی

ماریاںننھیں ڳیاں

-

ماریا ں نوھے گیاں

ماری نھِم ڳئی

ماری نمھی ڳئی

-

فعل ماضی مطلق مجہول دی مصادر مجہول کنوں گردان:

قاعدہ نمبر5:مصادر مجہول جہڑے جو مصادر معروف دی چھیکڑی ’’ݨ‘‘ہٹاوݨ دے بعد باقی دے اگوٖں ’’یجݨ‘‘ڳنڈھ کرئیں بݨائے ویندن (جیویں  جو کھاوݨ کن کھویجݨ، لکھݨ کن لکھیجݨتے پڑھݨ کن پڑھیجݨ وغیرہ) کن فعل ماضی مطلق مجہول بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے۔ مصدر مجہول دی چھیکڑی ’’ݨ‘‘حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ون٘ڄݨ مصدر کن بݨائی ڳئی ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب مذکر’’گیا‘‘ڳنڈھ ݙیون نال ماضی مطلق مجہول دا صیغہ واحد غائب مذکر بݨ ویندے جیویں جو کھویجݨ کن کھویج ڳےا۔ لکھیجݨ کن لکھیج ڳےا تے پڑھیجݨ کن پڑھیج ڳیا وغیرہ وغیرہ ۔ مصادر مجہول کن ماضی مطلق مجہول بݨاوݨ دا ݙوجھا قاعدہ کجھ ایں ہے۔ مصادر مجہول دے چھیکڑی ’’جݨ‘‘کوں حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’ڳیا‘‘ڳنڈھ ݙیوݨ نال ماضی مطلق مجہول بݨ ویندیئِ۔جیویں جو کھویجݨ کن کھوَی ڳےا۔ لکھیجݨ کن لکھی ڳےا تے پڑھیجݨ کن پڑھی ڳےا وغیرہ۔

مصدر مجہول مریجݨ کنوں گردان نمبر1:

ضمیر

مثبت/منفی

مذکر /مونث

واحد غائب

جمع غائب

واحد حاضر

جمع حاضر

واحد متکلم

جمع متکلم

منفصل

مثبت

مذکر

او مریج ڳےا

او مریج ڳئے

توں مریج ڳےا

تساں مریج ڳئے

میں مریج ڳےا

اساں مریج ڳئے

منفصل

منفی

مذکر

اونھیں مریج ڳےا

اونھیں مریج ڳئے

توں نھیں مریج ڳےا

تساں نھیں مریج ڳئے

میں نھیں مریج ڳےا

اساں نھیں مریج ڳئے

منفصل

مثبت

مونث

او مریج ڳئی

او مریج ڳیاں

توں مریج ڳئی

تساں مریج ڳیاں  

میں مریج ڳئی

اساں مریج ڳیاں  

منفصل

منفی

مونث

او مریج نھیں ڳئی

او مریج نھیں ڳیاں  

توںمریج نھیں ڳئی

تساں مریج نھیں ڳیاں  

میں مریج نھیں ڳئی

اساں مریج نھیں ڳیاں  

متصل

مثبت

مذکر

مریج ڳیئُس

مریج ڳئین

مریج ڳیئوں

مریج ڳیوہے /گیووے

مریج ڳئیم/ڳیومی

مریج ڳیوسے

متصل

منفی

مذکر

مریج نہ ڳیئُس

مریج نھن ڳئے

مریج نہ گیئوں

مریج نہ ڳیو ہے/ ڳیووے

مریج نہ ڳئیم

مریج نہ ڳیوسے

متصل

منفی

مذکر

مریج نِس ڳیا

-

مریج نھویں ڳیا

مریج نوھے ڳئے

مریج نہ ڳیومی

مریج نِسے ڳئے

متصل

منفی

مذکر

مریج نوھس

ڳیا

-

-

-

مریج نھم /نمھیں  ڳیا

-

متصل

مثبت

مونث

مریج ڳیئُس

مریج ڳئَن

مریج ڳئیوں

مریج ڳیوہے/ڳیووے

مریج ڳئیم/ڳیومی

مریج ڳیو سے

متصل

منفی

مونث

مریج نہ ڳیئُس

مریج نھن ڳیاں

مریج نہ ڳیئوں

مریج نہ ڳیوہے

مریج نہ ڳیِٔم

مریج نہ ڳیوسے

متصل

منفی

مونث

مریج نِس ڳئی

-

مریج نھویں ڳئی

مریج نہ ڳیووے

مریج نہ ڳیومی

مریج نِسے ڳیاں

متصل

مفنی

مونث

مریج نوِھس ڳئی

-

-

مریج نوھے ڳیاں

مریج نھِم ڳئی

-

مصدر مجہول مریجݨ کنوں گردان نمبر 2:

منفصل

مثبت

مذکر

او مری ڳیا

او مری ڳئے

توں مری ڳیا

تساں مری ڳئے

میں مری ڳیا

اساں مری ڳئے

منفصل

منفی

مذکر

او مری نھیں ڳیا

او مری نھیں ڳئے

توں مری نھیں ڳیا

تساں مری نھیں ڳئے

میں مری نھیں ڳیا

اساں مری نھیں ڳئے

منفصل

مثبت

مونث

او مری ڳئی

او مری ڳیاں

توں مری ڳئی

تساں مری ڳیاں

میں مری ڳئی

اساں مری ڳیاں

منفصل

منفی

مونث

او مری نھیں ڳئی

او مری نھیں ڳیاں

توں مری نھیں ڳئی

تساں مری نھیں ڳیاں

میں مری نھیں ڳئی

اساں مری نھیں ڳیاں

متصل

مثبت

مذکر

مری ڳیئُس

مری ڳئن

مری ڳیوں

مری ڳیوہے /ڳیووے

مری ڳیئُم/ڳیومی

مری ڳیو سے

متصل

منفی

مذکر

مری نہ ڳیئُس

مری نھِن ڳئے

مری نہ ڳیئوں

مری نہ ڳیو ہے

مری نہ ڳئیُم

مری نہ ڳیوسے

متصل

منفی

مذکر

مری نِس /نسی ڳیا

مری نَھویں ڳیا

مری نہ ڳیووے

مری نہ ڳیومی

مری نِسے ڳئے

متصل

منفی

مذکر

مری نوھس ڳیا

مری نوھے ڳئے

مری نمھیں ڳیا

متصل

منفی

مونث

مری نہ ڳیئُس

مری نھِن گیاں

مری نہ ڳیئوں

مری نہ ڳیوہے

مری نہ ڳئیُم/ڳیومی

مری نہ ڳیوسے

متصل

منفی

مونث

مری نِس /نسی ڳئی

مری نھویں ڳئی

مری نہ ڳیووے

مری نَھم ڳئی

مری نِسے ڳیاں

متصل

منفی

مونث

مری نوھس ڳئی

مری نوھے ڳیاں

مری نمھیں ڳئی