Wp/yua/Michoacán de Ocampo

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | yua
Wp > yua > Michoacán de Ocampo
Michwakan Ocampo

Michwakan Ocampo , junp'eel lu'umil Mexikoo.

Láaylie'e' u paakat[edit | edit source]

Michoacán de Ocampo junp’éel lu’um, yéetel le Distrito Federalo’ ku beetik 32 lu’umilo’ob yaan ti’ u noj lu’umil México. Naats’ ti’ le lu’umila’ ti’ ku yantal u lu’umil Colima yéetel Jalisco, tu xamanile’ ti’ yaan u lu’umil Guanajuato yéetel Querétaroi’, tu chik’inile’ ti’ yaan u lu’umil Méxicoi’, tu noojol-lak’inile’ ti’ yaan u lu’umil Guerreroi’, tu noojol–chik’inile’ ti’ yaan le k’áak’náab k’aaba’atik Océano Pacífico. U nojochil Michoacane’ ku k’uchul tak 58.585 kilómetros cuadrados. Le lu’uma’ yaan ti’ 113 méek’tankaajo’ob ku táakpajalo’ob ichil u noj kaajil Morelia, úuch ka’ache’ u k’aaba’e’ Valladolid, le k’aaba’a’ ku bisik yo’olal José María Morelos y Pavón, juntúul nojmáak táakpaja’an ti’ u ba’ate’elil u xu’ulsa’al paalitsil tu lu’umil México. U k’aaba’ le kaaja’ Nahualt t’aane’ leti’ ku meyaj ti’ le azteca’ob wa mexicano’ob uti’al u ts’áaiko’ob u k’aaba’ le jats’uts lu’umila’, ti’ yaan tu chik’inil u lu’umil Méxicoe’, le tu’ux jets’laj u Jala’achil Tarasco wa Michhuaque’, tu’ux tu beetaj u jala’achil Caltzontzin. Ichil le lu’uma’ yaan ka’anal wiitso’ob tu’ux yaan jats’uts k’áaxo’ob, che’ob yéetel ba’alche’ob, u k’áaxile’ ma’alob uti’al u beeta’al paak’al; beyxan utia’al u kuxtal jejeláas ba’alche’obo’; yaan ti’ xan ya’ab áalkab ja’ob yéetel beel ja’ob, ichil uláako’ob. Le t’aan “Mich-huac-ac” ku taal ti’ u mootst’aanil “michin”, le je’ela’ u k’áat u ya’ale’ kay, u ts’íibile’ ku ye’esa’al yéetel juntúul kay, le t’aan –huac-, junp’éel posesivo calificativo de lugar; u ts’ook le t’aana’ –an, u k’áat u ya’al kúuchil (u ts’íibil ku ye’esik junp’éel wiits). Utia’al u xo’okol le t’aano’oba’ yaan u nu’up’ul ka’ap’éel wa óoxp’éel t’aano’ob utia’al u p’éelikunta’al junp’éel t’aan, ku beeta’al kúulpach ti’ le bix ts’íibta’anilo’obo’; ti’ le beya’ Michhuacan u k’áat u ya’ale’ u kúuchil le máaxo’ob yaan kayo’ob ti’o’. –an u k’áat u ya’ale’ -u kúuchil…-huac- ti’ilita’an tumen le yáax t’aano’, yéetel le “michin” (kay) tu’ux ku máan chen u moots mich. U chíikulile’ ku ye’esa’al yéetel juntúul kay (e’esik u ts’íibil), ts’áabata’an yóok’ol junp’éel wiits ku juum bey “can”. Huac-can, ka’ap’éel t’aan p’éelikunsa’an, le je’ela’ jach suuk u yúuchul yéetel u k’aaba’ kaajo’ob, le ba’ax u k’áat u ya’alo’obo’ talam u na’ata’al. (u xak’al tsolts’íibil Salvador Garibay Sotelo). Ti’ Mazahua t’aane’ le je’ela’ u k’áat u ya’ale’ animaxe. Tariácuri tu jatsaj le Jala’achilo’ ti’ óoxp’éel kúuchilo’ob: Tzintzuntzan,Pátzcuaro yéetel Ihuatzio. U kúuchil le Jala’achil ku ya’alik Tariácuri yaan tu kaajil Mechuacano’; Tzintzuntzan wa Uitsisilan, tu k’ubaj ti’ u soob k’aaba’atik Tangaxoan, tu k’ubéentaj xan ka u noj jala’achilt le Región Serranao’, junjaats ti’ u Jala’chil Michhuaque. Le kúuchil ku ya’alik Tariácuri yaan tak Pasquaro, tu k’ubaj ti’ u paalil k’aaba’atik Hiquíngaje, tu k’ubentaj ka u jala’acht le Región Lacustreo’ ( kúuchilo’ob yaan tu bak’paach u yich ja’il Mechoacan, bejla’e’ leti’ le k’ajóolta’an bey Lago de Pátzcuaro, yéetel ujeelo’ob) tu’ux tu yilajuba’ob yéetel máako’ob k’ulintik xan u yumtsilo’ob yéetel ku t’aniko’ob xan u t’aano’ob, le je’eela’ min leti’ u jach k’a’abetil. U kúuchil jala’achil u ts’áamaj Tariácuri tak Coyucan, Cuyucan wa Ihuatzio’, tu k’ubaj ti’ u soob Hirepan, tu k’ubentaj ti’ ka u jala’achilt Tierra Caliente, uláak’ kúuchil ti’ le Jala’achil Michhuaque. Tu k’iinil u paalitsil sak wíiniko’obe’ le lu’umo’ ti’ilita’an tumen u ajawilil Nueva España. Te’ k’iina’, le lu’uma’ jaja’atsa’abij, tu ja’abil 1786 táakbesa’abo’ob paalitsiltbil ichil u noj kaajil Valladolid.

máaxo'ob beetej: José Dzib yéetel Ana bertha Cauich