Wp/yua/Colima

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | yua
Wp > yua > Colima
Kolima

Kolima, junp'eel lu'umil Mexikoo.

Láaylie'e' u paakat[edit | edit source]

Colimaé junp'eel ti le treinta y dos noj kaajo'ob ti le u noj lu'umil mejico'.

U k'aabae' ku taal ti junp'éel t'aan nahuatl, ku cháabal ti le úuchben reino de colliman, tu'ux colli u k'áat u ya'al "pu'uk", "múul tu'ux ku jóok'ol k'áak'" wáa "nol", yéetel maitl u k'áat u ya'al "k'ab", wáa "dominio". Colimae' u k'áat u ya'al tune' "Kúuchil tu'ux ku tusbel úuchben ki'ichkelem yuum wáa u ki'ichkelem yuumil k'aak'"

U kanp'éel lu'umil jach chichan, yéetel jach kanal u ch'ijil máaki'. U noj kaajile' ku k'aabatik xaan Colima. Colimae' yáan tu tselelo¿obe: te xamano', u noj lu'umil jalisco; nojole' u noj lu'umil Michoacán; yéetel te chik'ino', ocenao pacífico. U noj lu'umil colimae' ku jaatspajaj ichil lajún kajo'ob: Armería, Colima, Comala, Coquimatlán, Cuauhtémoc, Ixtlahuacán, Manzanillo, Minantitlán, Tecomán y Villa de Álvarez.

Le úuchben K'iino'ob kuxa'an le úuchben máasewáalo'obo', tu lu'umil Colimae' Kuuxlaj jejeláas Chi'ibalo'ob tu buukbesajo'ob le lak'in ti le u nojlu'umil Mexicoe' te lu'uma' kuuxlajo'ob ya'ab ch'iibalo'ob ku ba'atetko'ob le lu'uma, bale' má k'uuchuk le sakwíinikobo' u tiajal u baateto'ob le lu'uma'.

U ajal siglo XVI le purepechaso' wáa tarasco' kúuchu' tia'alinto'ob tak tu'ux ku jóoksa'al le taab'o: ti yáan tzacoaloe', lela' u yu'umilo'obe' letie', tecoso' tio'laal le jela' le noj jalach u k'aaba' Colimae' wáa colimotl tu pech'ajtajo'ob, ka ts'o'ok le ba'atel tu k'aabataj "Guerra de la salitre" tu'ux le tecos tu ch'aajo'ob w'aa tu yuumitajo'ob sayula, zapotlan, yéetel amula tak Mazamitlae' tu beeto'ob ka p'aatak le noj ch'íibal ti Colimao' je'ebix le múuch' máako'ob jaach táanilkunsabo'ob.

Ka t'so'ok u chá'abal tenochtitlán tumen le sak w'iini ko'obo' yéetel ka tu pech'o'ob le purepechaso', Francisco Montaño u tu'ux taal t'aan Hernán Cortése', bin u k'aajolt tzintzuntzan, tela' tu cha'ay junp'e'el t'aan ti le michoacanos, tu'ux ku ya'alike'tu ch'ikinil le noj kuxtalil caltzontzine' yáan junp'e'el kuchil ku jo'olpopintal tumen le nojoch jalach Colimotl. Hernan Cortese' tu tukulta' u jo'olkinsik Colima, bale' Juan Rodríguez de Villafuerte tu s'eebkunsaj le ba'ax ts'oók u tukultalo' tumen ma' tu beetal ba'ax a'alabtie', tumen leti' yáax kúuch te lu'umo'. Ka K'uuch trojes chu'uk yéetel bajpachtabi' tumen nojoch máak Coliman. Ma' Xáanchaje Hernán Cortese' tu ts'aa le meyajo' ti Francisco Alvarez Chico. Letie' jóok' yéetel u joats máakoób tu beejil Toluca tak te costa Michoacana.